“Het houdt pas op als we gaan praten”

Apeirogon – Colum McCann – Vertaling: Frans van der Wiel – De Harmonie – 514 blz.

Apeirogon is een roman die bestaat uit 1001 verhalen. Centraal staat de geschiedenis van twee mannen die met elkaar verbonden zijn in een wereld van haat en vijandschap, de Palestijn Bassam Aramin en de Israëliër Rami Elhanan. Beiden hebben een dochter verloren door gericht vijandelijk geweld. Abir Aramin stierf door een rubberkogel van een Israëlische soldaat toen ze uit de snoepwinkel kwam. Ze was tien jaar oud. Tien jaar eerder was Smadar Elhanan bijna veertien toen ze wachtend op de bushalte getroffen werd door een bomaanslag van Palestijnse zelfmoordenaars. De twee vaders hebben van hun verdriet een wapen gemaakt. Een wapen van woorden, van gedeelde ervaringen. Ze zijn actief in Parents Circle, een organisatie van Palestijnse en Israëlische ouders die in de oorlog een kind verloren hebben. In binnen- en buitenland vertellen ze over hun geschiedenis, waarbij ze pleiten voor dialoog en vrede. Bassam en Rami bestaan in de werkelijkheid. Er zijn documentaires gemaakt over hun werk en dat van hun vrouwen, Salwa en Nurit. Terwijl Salwa in de schaduw beweegt, is Nurit een bekende Israëlische vredesactiviste die in 2001 de Sacharowprijs kreeg.

In het vertelheden zijn Rami en Bassam op weg, de een vanuit Jeruzalem, de ander vanuit Jericho, naar een bijeenkomst van Parents Circle. De beschrijving van hun tocht wordt omgeven door andere teksten over achtergronden van de personages en flashbacks, maar het waaiert ook uit naar de omgeving, naar de vogels die overvliegen, naar de geschiedenis van de streek om vervolgens weer in te zoemen op een detail, zoals de snelheid van een kogel door de lucht. Een roman van 1001 verhalen. Zo’n verhaal kan een vertelling zijn of een enkele zin, zoals ‘Stop de Vernederzetting’ en: ‘Sta op, kleine meid, sta op.’ Of een lege vierhoek. Soms is er geen duidelijk verband met de vorige tekst, soms een associatief. Zo wordt verteld over een oogbol die na de bomaanslag op een luifel is blijven liggen en die opgemerkt wordt door iemand die net een oogoperatie achter de rug heeft. Vervolgens lees je over de geschiedenis van de oogheelkunde. De sequentie eindigt met de vraag van een arts in het ziekenhuis aan Bassam: mogen we als Abir niet meer te redden is, haar organen gebruiken, haar ogen?

Aanvankelijk was mij niet helemaal duidelijk wat de toegevoegde waarde van deze compositie was. Hoewel ik direct door het boek gegrepen werd, vroeg ik me af waarom de geschiedenis van Bassam en Rami niet op een klassieke manier verteld werd. Is een beschrijving van de gebeurtenissen sec niet sprekend en aangrijpend genoeg? De gedachte bekroop me: is de schrijver niet bezig om iets gruwelijks artistieker, mooier te maken? En waarom die ingewikkelde titel? Apeirogon betekent: een figuur met een telbaar oneindig aantal zijden. Oneindig telbaar? Gaandeweg het lezen raakte ik steeds meer overtuigd van de bijzondere kracht van deze manier van vertellen. De figuur met een telbaar oneindig aantal zijden voegt dimensies toe aan de geschiedenis. De opbouw van de verhalen is kunstig. Verhaal 1 begint bij Rami met de zin: ‘De heuvels van Jeruzalem baden in mist.’ De verhalen lopen op tot 500, volgt tekst 1001, dan telt het terug naar verhaal 1 bij Bassam: ‘De heuvels van Jericho baden in duisternis.’ Vandaar zou het opnieuw kunnen beginnen: telbaar oneindig.

Rami en Bassam. Voor het lot hen bij elkaar bracht, was er geen grotere afstand tussen hen denkbaar. Rami leidde als grafisch ontwerper een welvarend en rustig leven in Jeruzalem, met als enige schaduw de dreiging van een bomaanslag. Hij had in drie oorlogen gevochten en bekent dat hij een of meer mensen gedood heeft alsof hij een computerspel speelde, dat hij Palestijnen als dingen zag, en als goedkope arbeiders. Onmisbaar als je koelkast gerepareerd moest worden. Door Nurit, die zich onder meer bezighoudt met beeldvorming van Palestijnen in Israëlische schoolboeken, – maar natuurlijk vooral door zichzelf – kwam hij in aanraking met andere manieren van zien en denken. Een jaar na Smadars dood sloot hij zich aan bij de Parents Circle.

Bassam ervaarde van jongs af aan hoe het leven van de Palestijnen sinds de Nakba (de Catastrofe, 1947-1949) vrijwel onmogelijk gemaakt wordt. De woning van zijn ouders wordt opgeblazen door het Israëlische leger. Op zijn zeventiende komt hij in de gevangenis terecht waar hij stelselmatig gemarteld wordt.

 ‘Hij vierde zijn negentiende verjaardag met twee ontbrekende tanden, diverse gebroken botten en aan beide armen een lege infuuszak. Er hingen camera’s boven zijn hospitaalbed: hij wurmde zich zo naar de muur dat hij niet gezien kon worden’

En later, na de moordaanslag op Abir, lezen we hoe eindeloos lang de tocht naar het ziekenhuis duurde, hoe de ambulance uren stil gehouden werd bij een controlepost omdat er ongeregeldheden zouden zijn. Er waren die dag geen ongeregeldheden.

Wanneer Bassam voor het eerst met Israëliërs in gesprek gaat en zij zich uitspreken tegen de bezetting, gelooft hij hen eerst niet en denkt hij dat het een valstrik is. Dat verandert. In hun werk voor de Parents Circle zijn Bassam en Rami steeds meer verbonden geraakt, broers zijn ze geworden en hun verhalen zijn zozeer verstrengeld geraakt dat Rami even goed over Abir kan vertellen als Bassam over Smadar.

De situatie Israël-Palestina wordt vaak als een conflict tussen twee partijen met tegenstrijdige belangen gezien, partijen die allebei voor een deel gelijk en ongelijk hebben. Van een caleidoscopische roman als Apeirogon zou je wellicht verwachten dat de verschillende kanten van dat gelijk en ongelijk belicht zouden worden. Echter, de tekstkeuze geeft wat dit betreft een eenduidige visie op de situatie. Zo lezen we hoe extreem spaarzaam de Palestijnen met water om moeten gaan en voortdurend de watertank in de gaten houden omdat het water wekenlang kan worden afgesloten. Daarna volgt de tekst: ‘Een van de spelletjes die door Israëlische soldaten wordt gespeeld is Vuur op de watertank: hoe lager de kogel in de tank, hoe beter de schutter.’ Ook de stemmen die uit de roman opklinken zijn ondubbelzinnig. ‘Stop de Vernederzetting’ is een van de favoriete uitspraken van Rami. Niet alleen Abir en Smadar, de dochters, zijn slachtoffer, maar ook de daders van de moordaanslagen. Dat vindt niet alleen de Palestijnse familie, maar ook de Israëlische. Wanneer Netanyahu op de dag na de aanslag op haar dochter belt, zegt Nurit tegen hem dat hij niet welkom is op de begrafenis en dat de aanslag niet de schuld van de zelfmoordenaars is, maar dat Israël schuldig is. Beide families zweren iedere vorm van geweld af. Bassam haalt een uitspraak van de soefi dichter Rumi aan: ‘Voorbij gelijk en ongelijk ligt een veld – daar zal ik je ontmoeten.’ De families zijn één in hun pijn en verdriet. Een verdriet dat aangrijpend tot uitdrukking komt in de verhalen.

 ‘Ooit zag Rami zich in een koortsdroom een microfoon in de aarde installeren waarmee hij alle antwoorden op de vragen kon horen die hij Smadar nog niet had gesteld.’

‘Abir tekende graag. Ze hield van beertjes en ze hield van de zee. Ze klemde een kleurpotlood in haar mondhoek. In mijn droom neem ik haar mee en holt ze over de pier (…) Ik kon het destijds niet, ik kreeg er geen vergunning voor.’

Van de flankerende teksten wil ik die over het geluidenproject van Dalia el-Fahum noemen. Een verhaal waar je stil van wordt. In de heuvels van de Westoever maakte zij audio opnames. Geluiden van water, opstijgende vogels, van een bulldozer van het leger die olijfbomen ontwortelt. Zij zoekt de geluiden van de nacht. Dalia verdwijnt spoorloos.

1001 verhalen. Om het overkoepelende verhaal van de oorspronkelijke duizend-en-een-nacht vertellingen in herinnering te brengen: een koning die door zijn vrouw bedrogen was, huwt steeds opnieuw een meisje om het na de huwelijksnacht te vermoorden. Sherazade biedt zich aan als bruid en om haar leven te redden vertelt zij elke avond een verhaal dat ze op een spannend moment laat eindigen. Dat houdt zij 1001 nachten vol. Dan heeft ze de vorst van zijn moordzucht genezen. Door verhalen te vertellen. Met elkaar praten. Elkaars verhalen delen. De enige therapie. Het houdt pas op als we gaan praten. De structuur van Apeirogon maakt de noodzaak van de dialoog duidelijk. Praten maar ook analyseren: het verband der dingen begrijpen. Rami onderstreept een citaat van Edward Said: ‘Overleving gaat in feite over de samenhang tussen dingen.’ Wat er gebeurt, komt niet uit de lucht vallen: kogels en bommen worden gemaakt. Haat en angst ook. Bassam leert Hebreeuws en verdiept zich in de Holocaust. Rami heeft zich steeds meer opengesteld voor het lot van de Palestijnen. Een werkelijke dialoog is niet mogelijk zonder inzicht in en kennis van de ander, en van jezelf.

Apeirogon is een indrukwekkend boek waarin met een telbaar aantal middelen (woorden en zinnen) oneindig veel verteld wordt. Een wereldroman waarin steeds nieuwe verbanden en betekenissen te ontdekken zijn.

Yolande Belghazi-Timman