Water en imperialisme

De Nijl. Biografie van een rivier – Terje Tvedt – vertaling: Maud Jenje – Wereldbibliotheek – 541 blz.

Terje Tvedt (1951) is een Noors professor, auteur en documentairemaker. Een van de centrale thema’s in zijn werk is de geopolitieke rol van water. De Nijl. Biografie van een rivier is een vertaling van het boek Nilen dat in 2012 in het Noors werd uitgebracht. Hierin laat hij zien hoe de Nijl een significante invloed uitoefende op de politiek en het beleid van de landen die langs de oevers gelegen zijn. De focus ligt hierbij op de moderne geschiedenis vanaf de veldtocht van Napoleon in 1798 en het Brits koloniaal beleid tot het postkoloniale tijdperk.

Tvedt benadert de Nijl vanuit een uitgesproken eurocentrisch of westers perspectief. De klassieke oude Egyptische geschiedenis van de farao’s komt heel beperkt aan bod en de focus ligt hierbij op de perceptie van de rivier door de Egyptenaren. Hij begint zijn Nijltocht aan de monding en reist stroomopwaarts naar de tien andere landen die behoren tot het stroomgebied.

De nadruk ligt vooral op de staten Egypte, Soedan en Zuid-Soedan. De centrale stelling van Tvedt is dat het niet de Europese rivaliteit was die de Britse expansie naar de opwaartse Nijlgebieden dreef. De Britten ontwikkelden vanaf de jaren 1890 een specifieke diplomatieke en militaire tactiek. Ze wilden het Nijlbekken zodanig aanpassen dat de katoenproductie en katoenexport naar Lancaster konden worden versterkt net als de economie van Egypte wat stabiliteit in het Suezgebied zou creëren. Een memo uit 1923 verwoordde het als volgt: ‘De macht die Soedan controleert, heeft Egypte in de tang en kan het Suezkanaal via Egypte domineren.’ De Britse strategie heeft gevolgen tot op de dag van vandaag. Zo versterkte het in Soedan de regionale impasse en de ongelijke ontwikkelingstrajecten tussen noord en zuid en stimuleerde het historische processen die ertoe leidden dat Soedan uiteindelijk in twee staten zou uiteenvallen.

Ongeveer halfweg het boek begint Tvedt aan zijn verdere tocht langs de andere acht Nijlstaten. Het is duidelijk dat de Nijl niet zomaar synoniem is met Egypte. Het stroomgebied bedraagt ongeveer een tiende van het Afrikaanse continent. Heel eigenaardig is dat ondanks het gigantische stroomgebied de afvoer al bij al vrij beperkt is. Het jaargemiddelde debiet van 84 miljard kubieke meter bedraagt slechts 6% van dat van de Congo of ongeveer 1% van het debiet van de Amazone. De oorzaak is het belangrijkste kenmerk van de Nijl: lange trajecten van de rivier lopen door neerslagvrije zones.

In deze opwaartse gebieden speelt water nog steeds een belangrijke rol maar toen de Britten wegtrokken hebben Russen, Amerikanen en Chinezen hun best gedaan om politiek of economisch hun greep op het gebied te vergroten. De tanende invloed van Egypte in de regio heeft er ook voor gezorgd dat de stroomopwaartse staten meer en meer de Nijl gebruiken om hun land te ontwikkelen. Zo heeft Ethiopië ondertussen de Renaissancedam in gebruik genomen.

Tvedt benadert de Nijl vanuit vele gezichtspunten. Het boek is een mengeling van geschiedenis en journalistiek. De auteur interviewde gewone burgers, wetenschappers en politici. Tvedt bezocht het Nijlbekken verschillende keren en last reisverslagen in met zijn indrukken en ervaringen. De integratie van deze laatste had beter gekund. Dikwijls ogen ze als losse stukjes tussen de rest van de tekst en brengen ze niet meer dan de boodschap dat de auteur er ooit persoonlijk is geweest. Zijn focus brengt een aantal namen naar boven die van groot belang zijn geweest voor de Nijlpolitiek maar tussen de mazen van het (geschiedenis)net zijn geglipt. Een van deze onbekende namen is die van de Schotse ambtenaar en waterplanner William Garstin. Hij publiceerde verschillende rapporten maar zijn Report upon the Basin of the Upper Nile uit 1904 is volgens Tvedt het document dat ‘de meest verstrekkende en fundamentele betekenis voor de ontwikkeling van de regio heeft gehad.’ Hij vatte de Nijl op als één riviersysteem. Zijn beleidsrichtlijnen vormden de ruggengraat en de ondernemerskracht van het Britse Nijlimperium.

De historische zoektocht naar de bronnen van de Nijl is een bekend item waarin namen als Speke, Burton en Livingstone niet kunnen ontbreken. Dat niet iedereen zich bewust was van de gevaren van dergelijke onderneming bewijst het absurde verhaal van de Noor Mensen Ernst. De man had al een behoorlijke reputatie als langeafstandsloper toen hij eind 1842 begon aan zijn onderneming om al lopende de bronnen van de Nijl te zoeken. Hij geraakte echter niet verder dan Aswan waar hij waarschijnlijk bezweek aan een vorm van dysenterie.

De Nijl. Biografie van een rivier is een indrukwekkend boek dat soms zeer breedvoerig ingaat op bepaalde aspecten en van de lezer het nodige doorzettingsvermogen vraagt. De publicatie bevat vier katernen met kleurillustraties. Het is eigenaardig dat geen enkele kaart is ingelast. Achterin zijn nog een tijdlijn, de noten en bronnen opgenomen. Het register beperkt zich tot namen van personen.

Terje Vedt is zonder meer een specialist van het Nijlgebied. Zijn rijk gevuld boek is een absolute aanrader voor wie de recente geschiedenis van deze Afrikaanse regio beter wil begrijpen.

Kris Muylle