Scherpe analyse van onze maatschappij

Onbehagen – Paul Verhaeghe – De Bezige Bij – 285 blz.

Onbehagen. Je merkt het overal op in ons mens-zijn en onze maatschappij. Nochtans zijn we veel vrijer in vergelijking met de generatie van onze grootouders. De dwingende impact van de religie is verdwenen, beperkingen op het vlak van seksualiteit en gender zijn grotendeels weg, op politiek gebied leven we in een democratie. We hoeven ons geen zorgen te maken over basisbehoeften zoals voedsel, huisvesting en veiligheid. In zijn boek Onbehagen analyseert de Belgische voormalige hoogleraar psychologie Paul Verhaeghe dit gevoel van onbehagen en probeert de oorzaken ervan te achterhalen.

De auteur besteedt het eerste deel van zijn boek aan een gedegen doorlichting van de ingewikkelde relatie tussen maatschappij en individu. Deze nauwe verbondenheid vormt meteen het fundament van zijn maatschappijbeeld. Het typische van een maatschappij in relatie tot haar leden kan volgens Verhaeghe gevat worden aan de hand van vier ingangen: het economische, het sociale, het politieke en het religieuze. Het ‘ik’ is het resultaat van een voortdurende interactie met deze maatschappij. Onze identiteit berust enerzijds op een identificatie. We willen erbij horen en erkend worden. Individuatie is de vorming van een eigen identiteit waarbij we autonomie willen verwerven. Tegenwoordig leven we echter in de illusie dat we autonome individuen zijn met een eigen persoonlijkheid, onafhankelijk van en eventueel in oppositie met deze maatschappij. De huidige preoccupatie met onszelf, het individualisme, is trouwens een product van de hedendaagse maatschappij.

Het kantelpunt waarop de ontsporing van onze samenleving is begonnen plaatst Verhaeghe in het jaar 1980. Vanaf dan is het neoliberale narratief volop in onze maatschappij beginnen door te dringen gekoppeld aan het verdwijnen van het religieuze. Het nog maar net van de roomse en protestantse dwingelandij bevrijde individu werd een massa-ik zonder autonomie, vervreemd tot consument en producent. TINA heerst, there is no alternative: het is groei en vooruitgang of stagnatie en armoede. Werklozen, zieken, allochtonen ‘kosten’ aan de maatschappij. Alles wordt uitgedrukt in economische begrippen. Je bent wat je doet en je moet ook het beste uit jezelf halen zoals bedrijven streven naar maximale winst.

De vermarkting dringt zelfs door tot in de gezondheidszorg en de overheid. Output wordt gemeten op basis van KPI’s (kritische performantie indicatoren), kwaliteit telt niet. In het onderwijs staat het vroeg detecteren van stoornissen prominent op de agenda zodat tijdig kan bijgeschaafd worden. Excelleren moet. Nooit is het genoeg. Niet-economische studierichtingen zoals filosofie en letteren zien het leerlingenaantal drastisch dalen. Maar op de achtergrond heersen faalangst of narcistische eigendunk. De gevolgen zijn gekend: het gebruik van psychofarmaca neemt schrikwekkend toe net als het aantal mensen met psychische problemen.

Ondanks zijn academische opleiding slaagt Verhaeghe erin op een heldere manier een rake, zeer herkenbare en scherpe maatschappijkritiek neer te schrijven met een vleugje ironie (over klimaatverandering: ‘we ‘weten’ het, maar toch ook weer niet. Elke dag verdwijnen er een aantal diersoorten definitief van de aardbol, maar de minst bedreigde soort is de struisvogel.’).

In een uitleiding beschrijft Verhaeghe hoe een ideale samenleving eruit zou kunnen zien. Hij houdt het heel beknopt. De uitdaging is niet gering en veronderstelt een heel andere manier van inrichting van onze maatschappij. Hij gaat te rade bij de Duitse filosoof Hegel die zelfreflectie naar voren schuift. Dit moet burgers over zelfkennis doen beschikken die hen in staat stelt voorbij hun angsten de mogelijkheden te zien die de maatschappij hun biedt en zich deze toe te eigenen. Maar bij een meerderheid ontbreken zelfreflectie en zelfkennis omdat de huidige vervreemding te groot is. Ook de politiek moet veranderen. We moeten streven naar een deliberatieve democratie. Indien we dit niet doen oogt de toekomst niet echt rooskleurig: sociale revolte en opstand. Hij ziet echter ook positieve zaken zoals burgers die de overheid in gebreke stellen omdat ze beslissingen heeft genomen die tegen het algemeen belang ingaan. Onbehagen is een boek dat ons een spiegel van de maatschappij voorhoudt en doet nadenken over waarmee we eigenlijk bezig zijn.

Kris Muylle