De Hanze, verleden, heden en toekomst

De Hanze. Kooplui, koningen, steden en staten – Jan J.B. Kuipers – WalburgPers – 160 blz.

Archeologen hebben ontdekt dat het meest gebruikte scheepstype voor de Middeleeuwse handel op de Noordzee en de Oostzee de kogge was. Heel bijzonder was dan ook dat in 2016 op de bodem van de IJssel bij Kampen zo’n schip werd ontdekt. Met heel wat inspanning werd het gelicht en naar Lelystad te conservering overgebracht. Het verleden werd heden en Hanzestad Kampen verbond er meteen een tentoonstelling: ‘Kampen Koggestad’ aan vast, waar je zelfs een partijtje kon gaan ‘Hanzeborden’. In 2017 werd er een belangwekkend symposium aan het thema gewijd. Dat de Hanze niet alleen daar leeft blijkt o.a. eruit dat Zutphen 2019 uitriep tot ‘Hanzejaar”.

Het aantal boeken en bijdragen in andere publicaties over de Hanze neemt de laatste jaren sterk toe. Twee voorbeelden: De Wendische Oorlog. Holland, Amsterdam en de Hanze in de vijftiende eeuw van Ad van der Zee en De Hanze. De eerste Europese handelsmacht door Arnout van Cruyningen. Dit laatste werk is overigens niet opgenomen in de “Beknopte literatuuropgave” van Kuipers, die toch laat zien dat het thema nog steeds leeft!

Jos Mooijweer van het Historische Centrum Overijssel heeft gezegd “dat we ons beeld van de Hanze [moeten] bijstellen”. “Te lang was de belangstelling gericht op de organisatie met teveel nadruk op lidmaatschap en vergaderingen in Lübeck. Dat heeft ons begrip van hoe het handelsverbond in de praktijk werkte nogal in de weg gezeten. Handel werd bijvoorbeeld gedreven op basis van familiebanden en persoonlijke contacten. Het eigen stedelijk belang ging steeds vóór een gezamenlijk Hanzebelang. Dáár zou je je aandacht op moeten richten om te snappen hoe de Hanze werkte.” Wel, dat heeft Jan J.B. Kuipers in zijn prachtige verhandeling gedaan!

In het hoofdstuk over de IJssel- en Zuiderzeesteden merkt de auteur dan ook op, dat deze steden zich pas zeer laat bij Duitse Hanzesteden aansloten wegens angst voor concurrentie. Later leidde dat zelfs tot de Hollands-Wendische oorlog (1438-1441), een handelsoorlog eigenlijk tussen de opkomende Hollandse macht en het Wendisch kerngebied, waaronder steden als Hamburg en Lübeck.

Niet alleen door concurrentie had de handel lijden, ook kaapvaart en piraterij leverden geduchte problemen op. Zeer berucht in de Baltische wateren waren de Victualiënbroeders, onder leiding van Klaas Stortebeker – herkomst in nevelen gehuld. Zij werkten als huurlingen van de afgezette koning Albrecht van Zweden en streden o.a. tegen Margaretha van Zweden en tegen Lübeck. Voor hem veroverden zij de stad Malmö en heel Gotland. Uiteindelijk moesten zij het onderspit delven tegen een grote vloot van de Duitse Orde, waarna zij zich uitsluitend op de piraterij richtten en hun gebied gedeeltelijk verlegden naar de Noordzee.

De beschrijving door Kuipers van het strijdgewoel is met gevoel voor effect, slechts een onderdeel van zijn werk. De vreedzamere kant beslaat het overgrote deel ervan. Hij neemt de lezer mee naar de vroegste handelsgeschiedenis van de Hanzenetwerken, waarin de Friezen een groot aandeel hadden. Die speelden later nog steeds een rol in de ‘koopmansgilden’ (Kildar), maar hadden geen al te beste reputatie. Uit deze gilden kwam de Vlaamse Hanze voort, die zich sterk met linnen bezighield. Het einde kwam o.a. door verzanding van de Noordzeehavens, zoals het Zwin. Later werd het gebied van de Oostzee belangrijker met het Wendisch Kerngebied, maar ook steden als Visby en Novgorod.

Halverwege de veertiende eeuw bloeide vooral de Duitse Hanze. Er werden privileges verkregen zoals tolheffing. Er kwam een snelle opkomt van de steden ten koste van het platteland dat door de adel werd bestuurd. Maar na bloei komt onvermijdelijk verwelking, halverwege de vijftiende eeuw. Kuipers vindt de oorzaak die de Hanzehistoricus Philippe Dollinger te berde brengt nogal “problematisch” en zet er een rijtje van oorzaken naast (of in de plaats), zoals het verdwijnen van de haring in de Oostzee. Er gaat weer gestreden worden: de Engels-Hanzeatische Oorlog, uitgebroken in 1469 en beëindigd met de Vrede van Utrecht in 1474, die het prestige van de Hanze wel versterkte, maar Kuipers betoogt dat dit slechts “valse schijn” was. Ook de Gelderse oorlogen tussen 1502 en 1543, met het doel “de noordoostelijke Nederlanden bij het Bourgondische rijk te voegen” deden geen goed aan de handel.

De Hanze probeerde nog wel door allerlei reorganisaties het tij te doen keren, maar dat mocht niet baten. De Dertigjarige Oorlog (1618-1648) en de nieuwe orde die in Europa ontstond, betekenden het einde van het Hanzeverbond, hoewel het officiële einde “nog enkele eeuwen op zich liet wachten”. In het slothoofdstuk(je) betoogt de auteur dat er nog diverse “relaties en parallellen” zijn met de moderne tijd. “de Hanze zou een voorloper van de Europese Economische Gemeenschap (EEG) zijn geweest”.

De geest van de Hanze is nog levend in “verschillende gedaanten”. Sinds 2006 is de Hanze één van de vijftig vensters van de Canon van Nederland. In 1980 werd het verbond ‘Nieuwe Hanze’ opgericht, waar al bijna tweehonderd steden uit zestien landen bij zijn aangesloten. Dit verbond wil op allerlei gebied in Europees verband samenwerking stimuleren. Dat is de toekomst van de Hanze!

Naast het doorlopende verhaal, vindt de lezer telkens korte documentatie van gerelateerde interessante wetenswaardigheden. Ze zijn zeker niet storend, maar mooi aanvullend op de continuïteit van Kuipers betoog. Interessant is zeker de lijst van steden die ooit Hanzesteden zijn geweest (of nog zijn). De literatuurlijst is beknopt, maar adequaat. Een klein minpuntje is misschien het ontbreken van een register. De uitgave is, zoals we van WalburgPers gewend zijn, subliem uitgevoerd, met veel illustraties en kaartmateriaal in perfecte kwaliteit.

Als je inwoner bent van een van onze huidige Hanzesteden, mag je dit boek eigenlijk niet overslaan. Ook voor andere belangstellenden voor de geschiedenis van de handel is het zeer de moeite waard.

Kees de Kievid