De opkomst en ondergang van een wereldmacht

De Habsburgers – Martyn Rady – Vertaling: Rob de Ridder – Unieboek Het Spectrum – 444 blz.

‘Herr Habsburg, de taxi wacht.‘ Deze aanmaning kreeg keizer Karel in Schloss Schönbrunn in november 1918. Het was het einde van diens korte heerschappij over Oostenrijk-Hongarije. Met de Duitse militaire nederlaag in de Eerste Wereldoorlog was meteen ook een einde gekomen aan het Habsburgse Rijk. In dit boek beschrijft historicus en hoogleraar Centraal-Europese geschiedenis Martyn Rady hoe de Habsburgers erin slaagden om als bescheiden familie uit te groeien tot een machtige dynastie die op een bepaald moment heerste over een rijk waarin de zon nooit onderging.

Het stamgebied van de Habsburgers situeert zich in Zwitserland in de omgeving van het vruchtbare plateau van de Aargau. Hier lag ook het kruispunt van wegen die de Zwitserse Hoogvlakte verbonden met het laagland. Handelaren uit Noord-Italië moesten er passeren om de grote jaarmarkten van Champagne en Vlaanderen te bereiken. De eerste telgen van de dynastie maakten er dankbaar gebruik van om tol te heffen. Maar hun opkomst hebben de Habsburgers vooral te danken aan wat Rady het Fortinbras-effect noemt. In de laatste scène van Shakespeares Hamlet liggen alle helden dood op de grond en precies dan komt prins Fortinbras uit Noorwegen om de vacante troon op te eisen, waarop hij ‘enige herinneringsrechten’ heeft: zijn vader was immers door de vader van Hamlet vermoord. De Habsburgers trouwden met naburige heersersfamilies en toen die begonnen uit te sterven deden ze een beroep op hun ‘herinneringsrechten’ om de nalatenschappen te verkrijgen. Door de eeuwen heen zullen er zich nog Fortinbrasmomenten voordoen. Maar het succes van de Habsburgers was ook gekoppeld aan hun genealogische duurzaamheid: generatie na generatie produceerden ze erfgenamen. Als er geen zoon was, dan was er altijd wel een neef. Maar deze uitgekiende huwelijkspolitiek had ook zijn schaduwkanten. De huwelijken tussen naaste familieleden leidden tot inteelt. De sterk geprononceerde Habsburgse kin was maar klein bier in vergelijking wat Karel II van Spanje (1661 – 1700) kreeg te verduren. Lees even mee met de lijkschouwing: ‘een erg klein hart, aangetaste longen, ingewanden rottend en door gangreen aangetast, drie grote stenen in de nieren, een enkele teelbal, zwart als kool, en zijn hoofd vol water’. Zijn geestelijke toestand was al niet veel beter en werd aan hekserij toegeschreven. In ieder geval leidde zijn dood tot het einde van de Habsburgse heerschappij op het Iberisch Schiereiland en daarmee ook die over Amerika.

Dit grote rijk hadden de Habsburgers te danken aan de geslaagde huwelijkspolitiek van Maximiliaan van Oostenrijk wiens eigen huwelijk met Maria van Bourgondië in 1477 de Nederlanden ook onder de Habsburgse macht bracht. Onder zijn kleinzoon Karel V eisten de conquistadores enorme delen in de Nieuwe Wereld op voor de Spaanse kroon. Tijdens zijn bewind werd keizer Karel geconfronteerd met het opkomende protestantisme. Hij zocht hierbij formules om de verschillen tussen protestanten en katholieken te overbruggen, drong er bij de paus op aan de kerk te hervormen en paal en perk te stellen aan de misbruiken die de protestanten aankloegen. Na zijn dood erfde zijn zoon Filips II het Spaanse deel van het rijk inclusief de Nederlanden. Filips nam een compromisloze houding aan tegenover niet-katholieken. Ferdinand, de broer van Karel die Midden-Europa erfde, voerde een veel pragmatischer beleid.

Rady bespreekt vervolgens nog een aantal opmerkelijke Habsburgers die al dan niet keizer werden. Een kleine greep uit de lijst: Don Juan, de onwettige zoon van Karel V, die bevelhebber was van de christelijke vloot tijdens de zeeslag van Lepanto (1571) tegen de Ottomanen. Rudolf II onder wiens heerschappij Praag Europa’s toonaangevende centrum werd van de alchemistische praktijk. Ferdinand II die het protestantisme in Midden-Europa op de knieën dwong. Maria Theresia en haar zoon Jozef II die de staat als een machine zagen waarbij de heerser de taak heeft alles in beweging te zetten. Aan Frans Jozef (die huwde met ‘Sissi’) en de uiteindelijke ontbinding van het rijk besteedt Rady ongeveer een vijfde van zijn boek.

Opvallend in het eeuwenlange beleid van de Habsburgers is dat deze dynastie nooit geprobeerd heeft de verschillende gebieden waarover ze heersten samen te voegen en uniform te maken. Afgezien van enige eenheid op het gebied van administratie en wetgeving in de achttiende en negentiende eeuw bleven de domeinen geregeerd worden alsof de vorst slechts de landheer van ieder afzonderlijk deel was en niet een super-monarch met onbegrensde macht. Waar de Franse vorst in de achttiende eeuw simpelweg ‘koning van Frankrijk en Navarra’ genoemd werd en niet een rijtje titels meekreeg, had de Habsburgse vorst nog tot in de twintigste eeuw een lijst titels waarin elk afzonderlijk deel van het grote geheel genoemd werd als aparte eenheid.

Auteur Martyn Rady (1955) is zonder meer een expert in de Centraal-Europese geschiedenis. Eerder publiceerde hij werken en artikelen over Karel V en vooral over Hongarije. Opmerkelijk is dat de liefhebbers van de Habsburgers momenteel echt wel verwend worden in het Nederlands taalgebied. Naast dit boek verscheen ook Het Rijk van de Habsburgers (Uitgeverij Omniboek).

De uitleg van Rady is helder en biedt een mooi en compleet overzicht van de dynastie van de Habsburgers. Hij heeft niet alleen aandacht voor politieke kwesties maar ook voor de bijdragen van de Habsburgers tot de cultuur. Zo besteedt hij een hoofdstuk aan de barok, de kunststroming die in Midden-Europa zeer succesvol was. In zijn inleiding heeft hij aandacht voor de hofbibliotheek die Karel VI liet bouwen in de Hofburg in Wenen. Terecht: een bezoek aan deze bibliotheek is voor iedere bibliofiel een absolute must! Naast een stamboom, een vijftal kaartjes, een katern van acht bladzijden met kleurenafbeeldingen vind je achter in het boek nog een notenlijst, bibliografie en register terug. Toch een kleine inhoudelijke detailopmerking: Rady vermeldt niet zoveel over de Nederlanden maar hij schrijft dat in 1488 de burgers van Gent Maximiliaan van Oostenrijk gevangen hielden. Dit klopt niet. Het waren de Bruggelingen die hun vorst opsloten in het huis Craenenburg op de Markt.

Sinds de Eerste Wereldoorlog hebben de Habsburgers maar één echte beroemdheid meer voortgebracht. Otto (1912 – 2011) was de oudste zoon van de laatste keizer, Karel en zette zich onvermoeid in voor vrede in Europa, de katholieke kerk en nog een heleboel andere zaken waarvoor hij streed als lid van het Europees Parlement. Tegenwoordig zijn de telgen van de Habsburgers actief in diverse geledingen van onze maatschappij het liefst in het bankwezen, het boerenbedrijf en de kunsthandel. Andere Habsburgers zijn ergerlijke it-girls, praatshowgastheren en dubieuze zakenlieden aldus Rady. Een van de Habsburgse nakomelingen is aartshertog Lorenz. Hij is de oudste zoon van de tweede zoon van Karel (de laatste keizer) en huwde in 1984 met prinses Astrid, de zus van de huidige Belgische koning Filip.

Kris Muylle