Een (on)menselijke rat

De rat van Amsterdam – Pieter Waterdrinker – Nijgh & Van Ditmar – 590 blz.

Een heel boek heeft hij erover volgeschreven, onze bekende schrijver/bioloog Maarten ’t Hart – Ratten. Over het gedrag, de leefwijze en het leervermogen van de rat, over de rattenbestrijding en de rattenkoning…. Veel van wat in de titel en ondertitel staat zou zo maar eens kunnen slaan op dit nieuwste boek van Pieter Waterdrinker. Vul voor ‘rat’ de naam in van de protagonist van hem: Ruben Ivanovitsj Katz en je hebt een groot deel van de inhoud gecoverd. Alleen ´koning´ … nee dat heeft hij, zelfs in overdrachtelijke zin, nooit bereikt. Hij is eigenlijk maar een zielig mannetje. En ja, veel wat in oude volkswijsheden over ratten wordt gezegd is op hem toepasbaar: rover, geslepen, zich in allerlei bochten kunnen wringen, agressief en nog veel meer. Laat echter de evolutiebiologen het niet horen, want bij hen staat de rat op een hoog niveau.

Op zijn eenenveertigste jaar is Ruben in een Nederlandse cel beland wegens … (zou een spoiler zijn). Hij wordt bezocht door een “mietje … met een zijige onderdanigheid die me terstond misselijk maakte, alsof hij op audiëntie was bij diezelfde Napoleon of Goethe en niet bij de zoon van een immigrant…”. Hij moet inzicht in zichzelf krijgen zodat hij niet meer “dennenappels naar iemands kop zou mieteren” en in het Russische vloeken: “Job tvojóe mat”.

Kennelijk vindt Ruben het toch een goed idee, want in de rest van het boek vinden het resultaat daarvan.

Hoewel Waterdrinker zijn verhaal indeelt in zeven ‘boeken’, zijn er eigenlijk drie periodes te herkennen: de jeugd van Ruben in Amsterdam, daarna zijn werk voor de Armenloterij – hij neemt daar overduidelijk de Nationale Postcodeloterij op de korrel – en als laatste zijn ervaringen als deelnemer aan het ‘Siberisch Front’. Het is een groepje van een soort niet al te intelligent overkomende Rusland bewonderaars, die door dat land trekt. Ze denken dat samenwerking met de Russen een goede remedie is tegen de Chinezen. Binnen alle drie perioden speelt zijn relatie met de mooie Phaedra, een grote rol. Hij kent haar al van de middelbare school en ze is ook nog eens de dochter van de directeur van de Armenloterij, Clemens Mudmann. Zij is eigenlijk zijn enige echte liefde. Als hij na haar vertrek naar de VS een kaartje van haar krijgt reageert hij: “Ze was overduidelijk krankzinnig. Maar mijn liefde voor haar zwol aan, als een met smeltwater overlopende rivierbedding”. Als rechtgeaarde rat, niet al te kieskeurig, maakt hij ook “mechanisch” gebruikt van Merel van Gruwelingen. Hoe verzint Waterdrinker toch al die wonderlijke namen, zoals ook Slagter en Heiliger bij de Armenloterij?

Het eerste deel lijkt sterk op een ‘coming of age verhaal’. Op een zeer realistische wijze zet hij de belevenissen van een gezin, dat is geïmmigreerd uit Riga, uiteen. De intelligente Ruben, die echter zichzelf maar moeilijk kan vinden; de overleden zus, Liza; de moeder die dat niet kan verkroppen; de over alles uitweidende vader. Er is nog geen sprake van een rat. Zo word je niet geboren, lijkt Waterdrinker te willen zeggen, maar zul je straks, door omstandigheden pas worden. Op een soepele manier en met flashbacks, maakt de auteur deze periode tot een aangenaam inleefbare vertelling.

De tweede periode is die van de ratten. We zijn midden in hun hol, de Armenloterij, terechtgekomen, met aan de top de rattenkoning, Clemens Mudmann. Waar komt de opbrengst aan ten goede? Nee, niet aan de hulpbehoevende, armlastige zielenpoten, maar bij de organisatoren, Clemens voorop! Ruben doet er lustig aan mee. In dienst van de organisatie schrijft hij promotiemateriaal om het domme volk nog meer geld uit de zak te kloppen. Echter hij bepaalt niet, maar loopt slechts mee, hoewel hij soms ook van het pad afwijkt. Dit is voor hem dé manier om te zorgen dat hij ‘in leven’ blijft. Evengoed kunnen we nu zeggen dat ook hij een rat is geworden. Bizar is zeker, dat dit niet alleen mentaal gebeurt!

In beide perioden fulmineert Waterdrinker er lustig op los tegen de (o.a.) Nederlandse bekrompenheid en in het bijzonder over ons literaire wereldje. Daarnaast snijdt hij bekende thema’s aan als het zoeken naar identiteit. Zelfs het migratiebeleid en ons onderwijsstelsel moeten eraan geloven. Actueel is daarnaast de kritiek dat welgestelden te veel invloed hebben op de politiek.  De auteur woont al jaren in Rusland en heeft zich daardoor kennelijk ook door die mentaliteit laten beïnvloeden. Dat gebeurt meer: wie woont er immers al jaren in Italië en heeft met Grand Hotel Europa een werk afgeleverd dat – in zekere opzichten – vergelijkbaar is met deze roman? 

Nog meer te vergelijken? Ja, van Clyde Lo A Njoe kwam dit jaar Het dossier van de drakendoder uit, waarvan de protagonist, Xiao Xie, zeker ook de ‘titel’ rat van Amsterdam toegedicht zou kunnen worden. Ook wat monumentale romans betreft worden we ruimschoots voorzien. Buiten de twee genoemde kunnen we denken aan De herinnerde soldaat van Anjet Daanje, Otmars zonen van Peter Buwalda en Zwarte schuur van Oek de Jong, enz.

Waterdrinker is een buitenbeentje in ons literaire wereldje, dat hij bekritiseert, maar wel iemand die weet wat boeiend schrijven is. Soms misschien wat wijdlopig en uitleggerig, maar met een schitterend plot. Hij laat in verscheidene passages zien dat hij goed kan observeren en het geobserveerde ook nog eens subliem onder woorden kan brengen. Je gaat zelf een beetje rillen als hij het over de Siberische kou heeft en huiveren als het Siberiëvirus aan de orde komt.

Als je niet bang bent te lezen over de heilige huisjes die in ons “bloembollenkoninkrijk” omver geschopt worden; als je niet bang bent dieper te gaan nadenken over de moraal en de ethiek van de tegenwoordige tijd, dan moet je beslist dit boek gaan lezen. Waterdrinker is al enkele malen voor een prestigieuze prijs genomineerd. Zou hij er hiermee een gaan winnen?

Kees de Kievid