Een postmodernistische sleutelroman

Klimaatcantate – Eppo Leon – Atlas Contact – 352 blz.

De vriendschap tussen schrijver Harry Mulisch en schaakgrootmeester Jan Hein Donner: voor oudere, vooral mannelijke, literatuurliefhebbers was het een van dé legendarische mannenvriendschappen van de vorige eeuw. En Mulisch zelf heeft die vriendschap nog legendarischer gemaakt in zijn sleutelroman De ontdekking van de hemel (1992), volgens veel critici een van de toonaangevende romans van die eeuw.

Probeer daar als schrijver maar eens tegenop te concurreren… Eppo Leon – een auteur ‘die zich in een vervallen hutje in de verlaten bergen van Costa Rica wijdt aan literatuur’ – heeft het geprobeerd, en wel met een sleutelroman over twee vrienden in wie we zonder moeite Mulisch en Donner herkennen. Alleen, de twintigste eeuw is intussen allang voorbij, de Mulischiaanse ironie heeft in Klimaatcantate plaatsgemaakt voor een postmodernistische variant daarvan, en die ironie heeft op zijn beurt de ontvangst van Klimaatcantate in de media niet onberoerd gelaten. Maar daarover later meer; nu eerst het verhaal en de personages.

Het boek bestaat uit vier delen die zich afspelen over een tijdsperiode van bijna tachtig jaar: ‘Het begin van het begin’ – Eppo Leon kent zijn Harry Mulisch! – (1972); ‘Het einde van het begin’ (1998-1992); ‘Het begin van het einde’ (2018-2019) en ‘Het einde van het einde’ (2051). Het boek opent met de even programmatische als retorische vraag: ‘Is niet alle kunst een vorm van recycling?’

‘Het doel was om het origineel te overtreffen. Je moest immers hoog mikken in het leven, met minder geen genoegen nemen. Althans, dat was de theorie. Ernest Schwarz wist dat het leven zo niet in elkaar zat, dat je soms wel degelijk met minder genoegen moest nemen.’

Ernest Schwarz is een succesvol componist van ‘conceptuele muziek’ – naast Peter Schat en Simeon ten Holt een van ‘de grote drie’ – en daarnaast een galante womanizer. Zijn vriend Adam Scheltema, afkomstig uit een voornaam geslacht van magistraten, weigert in de voetsporen te treden van zijn voorvaders, is in plaats daarvan columnist geworden en maakt zich bovendien ernstig zorgen over het milieu.  Allebei worden ze verliefd op de sopraan Pauline, en van een van hen krijgt die een dochter: Quinta. Deze Quinta, eenmaal volwassen, strijdt samen met haar vriend Roderik tegen de jacht op walvissen, maar komt terecht in een Russische gevangeniscel.

Herkennen we in Quinta niet Greenpeace-activiste Faiza Oulahsen, en heeft Roderik niet erg veel weg van Diederik Samson? Het zijn niet de enige knipogen naar de werkelijkheid; ook Hans van Mierlo, Janine Jansen, Greta Thunberg, Harrie Mulisch (!) en nog veel meer bekende wereldburgers komen, al dan niet vermomd, voorbij. En ook eurocommissaris Hans Brusselman ontbreekt niet; blijkt die mislukte SP-verkiezingscampagne toch nog ergens goed voor te zijn geweest… Kortom, voor wie het allemaal heeft gevolgd – en voor wie de leeftijd heeft – is Klimaatcantate één aanhoudend feest van herkenning.

En dan, na allerlei verwikkelingen, zijn we ineens beland in het jaar 2051. Greta Thunberg heeft inmiddels zelfmoord gepleegd, Diederik Samson heeft het geschopt tot secretaris-generaal van de Verenigde Naties, en Quinta, inmiddels een oude vrouw, heeft vernomen dat iemand een roman over haar vader heeft geschreven met de titel Klimaatcantate, en reist af naar de verlaten bergen van Costa Rica om daar de schrijver te ontmoeten.

Zoals zoveel romans, hoort zij, blijkt ook de publicatie van Klimaatcantate in 2051 slechts met veel moeite tot stand te zijn gekomen: ‘romans begonnen steeds meer het domein te worden van een kleine reeks zonderlingen’.

‘Toch,’ ontdekt Quinta, ‘werd de debuutroman over het algemeen positief besproken. Men prees vooral het enorme ambitieniveau van de roman (die in een tijdspanne van bijna een eeuw het menselijk tekort liet zien op het gebied van kunst, liefde en klimaat) en ook de speelse vermenging van feit en fictie maakte indruk. Hoewel het stilistisch niet bijzonder scheen te zijn, spatte het vertelplezier er volgens de recensies vanaf en toonde het boek ‘op grootse wijze de vergeefsheid van de menselijke grootheidswaan.’

Wat kan ik hier, als recensent anno 2023 nog aan toevoegen, behalve dan dat Klimaatcantate dit jaar is ontvangen met een oorverdovend stilzwijgen van de media? Niks NRC, Volkskrant of Trouw; haast geen recensent heeft zich eraan gewaagd, en als er één ding is wat Eppo Leon – en zijn uitgever – waarschijnlijk niet voorzien hadden? Postmodernistische ironie kan ook heel wreed zijn…

Toch is het doodzwijgen van Klimaatcantate niet terecht. Weliswaar hadden de media anno 2051 gelijk met de observatie dat het boek stilistisch niet veel voorstelt en dat het, voeg ik daar28 jaar eerder aan toe, veel te veel onvertaalde Engelse tekstfragmenten bevat. En ook lijkt Eppo Leon, anders dan zijn protagonist Adam Scheltema, het milieu en het klimaat eerder te beschouwen als materiaal voor literaire spelletjes dan dat hij zich daar werkelijk zorgen over maakt, het beruchte nihilisme waar het postmodernisme zijn slechte naam aan ontleent.

Maar aan de andere kant ken ik in de Nederlandse literatuur geen roman die het spel van de postmodernistische sleutelroman zo geniaal speelt, culminerend in het slothoofdstuk waarin Harry Mulisch niet alleen Nederland, maar zelfs de hele aarde behoedt voor de totale vernietiging.

Ik gebruikte al eerder de woorden ‘voor wie het allemaal heeft gevolgd en voor wie er de leeftijd voor heeft’, en dat is waarschijnlijk de grootste makke van het boek. Klimaatcantate is een roman voor culturele insiders op leeftijd, en voor hen valt er ongelooflijk veel te genieten, te lachen en te gniffelen. Jongere lezers daarentegen zegt het boek waarschijnlijk helemaal niets; wie is toch die mateloos arrogante Ernest Schwarz…?
En wie is eigenlijk Eppo Leon?

Hein-Anton van der Heijden