Fascinerend ontstaan van de Europese cultuur

Europeanen ā€“ Orlando Figes ā€“ Vertaling: Toon Dohmen ā€“ Nieuw Amsterdam ā€“ 623 blz.

Op 13 februari 2017 verscheen een bijzonder bericht op twitter: Orlando Figes zegt de Duitse nationaliteit te hebben aangenomen omdat ā€œI don’t want to be a Brexit Britā€. Zijn familie vluchtte zevenenzeventig jaar geleden vanuit nazi-Duitsland naar Engeland, waar hij nu hoogleraar geschiedenis aan het Birkbeck College te Londen is. Hij heeft aan aantal prijswinnende werken over de Russische geschiedenis geschreven, maar verbreedt nu zijn gezichtspunt tot heel Europa in de tweede helft van de negentiende eeuw tot aan de Eerste Wereldoorlog.

ā€œMijn streven is Europa te benaderen als een plek voor grensoverschrijdende cultuuroverdracht, vertaling en uitwisseling, waardoor een ā€˜Europese cultuurā€™ in het leven werd geroepen ā€“ een internationale synthese van kunstvormen, ideeĆ«n en stijlen ā€“ die Europa onderscheidde van de rest van de wereldā€, zegt de auteur in zijn inleiding. Dan begint hij zijn betoog met een citaat van Heinrich Heine uit 1843: ā€œDe spoorwegen rekenen af met de ruimte, en daarmee rest ons enkel nog de tijd. ā€¦de golven van de Noordzee klotsen bij mij voor de deurā€. Hiermee zijn we direct beland bij een belangrijk thema van zijn boek: de internationalisering. De verre buitenlanden zijn nu in korte tijd te bereiken. Dat hieruit ook andere omwentelingen voortvloeien, legt Figes later haarfijn uit.

Op de tijdslijn van het boek beginnen we op 3 november 1843. In Sint-Petersburg treedt de beroemde Spaanse zangeres Pauline ViardotĀ  op. De geniale Russische schrijver Ivan Toergenjev is Ć©Ć©n van de bezoekers aan de uitvoering van Rossiniā€™s Barbier van Sevilla. Hij raakt volledig in de ban van haar en zal dat zijn hele leven blijven. Pauline is echter getrouwd met de Franse zakenman/kunstkenner Louis Viardot. Toch ontstaat er een relatie. Er is zelfs een periode dat Toergenjev bij de Viardotā€™s inwoont. Een ā€˜menage a troisā€™, die wordt getolereerd door Louis, die ook oogluikend andere avontuurtjes van Pauline voor lief neemt.

Het laten optreden van deze drie protagonisten ā€“ het zijn bijna drie biografieĆ«n, wat duidelijker wordt in de ondertitel van de Engelse editie Three Lives and the Making of a Cosmopolitan Culture ā€“ is een sublieme vondst van Figes. Door hun werk in literatuur, muziek en kunst ontmoeten zij door heel Europa veel personen die op hun terrein grote invloed hadden. Om er een paar te noemen: George Sand, Henry James, Emile Zola, Gustave Flaubert, Charles Dickens, Alfred Tennyson (literatuur), Hector Berlioz, Richard Wagner, Camille Saint-SaĆ«ns, FrĆ©dĆ©ric Chopin, Gioachino Rossini, Franz Liszt, Charles Gounod (muziek). Met de laatste raakten de Viardotā€™s ernstig getroebleerd. Al deze ontmoetingen en de gesprekken die zij voerden getuigen van alweer een sterke toename van het verdwijnen van culturele grenzen. Figes spreekt niet alleen zelf, maar laat ook zijn protagonisten de veranderende tijdgeest naar voren brengen. Het komt de leesbaarheid van zijn werk ruim ten goede.

Terug naar de spoorwegen. Niet alleen personen konden sneller reizen, ook werd het mogelijk binnen de kortste keren literaire werken, muziekpartituren, kranten en tijdschriften in andere landen te distribueren. Stationskiosken groeiden als paddenstoelen uit de grond en in de trein konden de reizigers naar hartenlust lezen. De toeristische industrie kwam van de grond, het reizen voor je plezier. Dat leidde tot behoefte aan reisorganisaties (oprichting Thomas Cook) en reisgidsen (de eerste Baedekerā€™s). De technische verbeteringen in de grafische industrie hebben daartoe ook hun steentje bijgedragen. De auteur vergast ons met uitstekende beschrijvingen van de geschiedenis op het gebied van de muziek (speciaal de opera), de literatuur en het toneel. Al deze terreinen profiteerden optimaal. Men kan zich afvragen of andere domeinen, zoals politiek en religie minder aan de desbetreffende invloeden onderhevig zijn geweest. Figes laat dat in zijn betoog grotendeels onbesproken.

Wel benadrukt hij het verschijnsel van de verburgerlijking. Niet meer de elite alleen leest, bezoekt voorstellingen en discussieert, maar de ā€˜gewoneā€™ burger doet nu een aanmerkelijke duit in het zakje. Vroeger werden alleen beroemdheden geportretteerd, nu willen velen een familieportret aan de muur hebben hangen. Ook de vrouw krijgt een steeds grotere rol te spelen. Men ā€˜ontdekteā€™ dat ook vrouwen virtuoos op de piano konden spelen; denk aan Clara Schumann. – Overigens vergeet de schrijver dat er al lager vrouwelijke virtuozen op de klavecimbel bekend waren. – Men keek er niet meer van op dat vrouwen in hun eentje reizen ondernamen. De klaviermuziek veranderde overigens ook door de opkomst van de veel goedkopere pianoforte, waardoor gezinnen zelf zoā€™n instrument in huis konden halen.

Het werd een periode waarin er nieuwe platforms voor muziek, literatuur en beeldende kunst ontstonden, die allemaal onderlinge, over Europa verspreide contacten hadden. Platforms waar niet meer uitsluitend de elite het voor het zeggen had, maar er naar alle kenners werd geluisterd en erover werd geschreven in de nieuwe media. Het werd een tijd waarin de leuze van de Franse revolutie uiteindelijk waarheid werd: vrijheid, gelijkheid en broederschap!

Kleine missertjes worden de auteur vergeven. Maar wie Het Adelsnest van Toergenjev heeft gelezen zal zich niet zo goed bij Figesā€™ interpretatie van Lavretsky kunnen aansluiten. Dat hij geen musicoloog is blijkt wel uit zijn idee dat zigeunermuziek de oorsprong vormt van de Hongaarse volksmuziek. Ook zijn reden waaraan hij het gebrek aan waardering voor Emile Zola in het VK wijt is nogal discutabel. Dit wordt ruimschoots goedgemaakt voor de vele interessante inkijkjes in het sociale en culturele leven in het Europa van de negentiende eeuw, waaraan helaas de eerste wereldbrand een einde aan maakte. Maar misschien zijn zelfs het liefdesverhaal en de eruit voortkomende conflicten een nog aantrekkelijker onderdeel van De Europeanen.

Alle facetten van dit fascinerende boek beschrijven is onmogelijk, het zijn er talloze, maar met heel veel verve neergepend en voorzien van een katern boeiende fotoā€™s. Maak gebruik van het nauwkeurig opgezette Register, de Bronnen en Noten om datgene te vinden wat je zoekt. Lees het boek hoofdstuk voor hoofdstuk en laat je verrassen door parallellen te bedenken met onze tijd (denk aan het beschreven isolement van Groot-BrittanniĆ«), iets dat de schrijver terecht aan de lezer overlaat.

Kees de Kievid

Boek bestellen!

Andere recensies

Flubbertje Flip – Tosca Menten – Illustraties: Marijn van Wateren – Van Goor – 176 blz. Op de omslag van dit boek staat ā€œVrolijke verhalen (en soms een beetje vies)ā€ en daar ben ik het helemaal mee eens. De verhalen zijn heerlijk om te...
Lees verder Categorie: Kinderboeken
| Reageer!
Joost de Vries ā€“ Hogere machten ā€“ Prometheus – 320 blz. De auteur heeft al drie romans (en de verhalenbundel Rustig aan, tijger) op zijn naam staan: Clausewitz,Ā De republiekĀ (winnaar van de Gouden Boekenuil) enĀ Oude meesters. Kenmerkend daarin is zijn driestheid, ironie en humor. Hij...
Lees verder Categorie: Literatuur, Roman
| Reageer!
Lied van de profeet – Paul Lynch – Vertaling: Tjadine Stheeman en Lidwien Biekmann – Prometheus – 318 blz. De Ierse auteur Paul Lynch (1977), ontving voor zijn eerdere romans verschillende prijzen waaronder de Kerry Group Irish fiction Award en een Franse prijs voor...
Lees verder Categorie: Boek van de week, Literatuur, Roman
| Reageer!