Fascinerende kijk op de geschiedenis van de biologie

Fascinerend leven – Johan Braeckman (red.) en Linda Van Speybroeck (red.) – Academia Press – 742 blz.

In Fascinerend leven hebben de Belgische wetenschapsfilosofen Linda Van Speybroeck en Johan Braeckman 27 goed onderbouwde teksten samengebracht die samen een helder beeld geven van de geschiedenis van de biologie en van haar groeiende onderzoeksvragen en onderzoeksmethodes. Aan de hand van kernfiguren worden een aantal belangrijke stappen toegelicht die de soms grillige weg illustreren van hoe wetenschap in het algemeen en levenswetenschap in het bijzonder zich hebben ontwikkeld gedurende de afgelopen eeuwen. De auteurs schetsen hierbij hoe deze wetenschappelijke evoluties zich verhouden tot de maatschappij inclusief de botsingen met gevestigde waarden (waaronder religieuze). De focus ligt hierbij niet alleen op het verleden. In deze bundel gaat de aandacht ook uit naar wat er momenteel gaande is en mogelijk te gebeuren staat.

Het boek is een herziene en aangevulde versie van de editie van 2013. In deze publicatie was bijvoorbeeld Linnaeus (1707-1778) niet opgenomen. Deze Zweedse botanist perfectioneerde een efficiënte manier om soorten te benoemen. Dit betekende niet dat we vanaf dan in staat waren de positie van elke soort goed in te schatten en zeker niet van onze eigen mensensoort. Was de mens het hoogtepunt van de schepping? Of waren we een dier onder dieren weliswaar met rede en taal. De ontdekking van mensapen maakte de discussie er niet gemakkelijker op en leidde tot heel wat controverses over mensbeelden gedurende de verlichting. Linnaeus is niet de enige nieuweling. De opname van Alexander von Humboldt (1769-1859) introduceert meteen ook de ecologie. Humboldt probeerde de natuur als een geïntegreerd geheel te begrijpen door het bestuderen van plant, dier, mens, bodem, weer en atmosfeer en de samenhang te begrijpen tussen levende en niet-levende natuur. In het verleden was wetenschap vooral weggelegd voor mannen. In deze herziene versie is plaats gemaakt voor Maria Sibylla Merian (1647-1717). In haar werken beeldde deze ondernemende vrouw dieren af met de voedselplant (of het roofdier met de prooi).

Het boek begint met de vroegste vormen van natuurkennis in de oudheid waarbij vooral Aristoteles (384 v.C. – 322 v.C.) de grondslag zal leggen van de biologie als wetenschap. Tot in de late middeleeuwen zal deze Griekse wijsgeer een quasi onaantastbare status genieten samen met de medische autoriteit Galenus van Pergamum (129-199). In de middeleeuwen ontwikkelde zich een theoretisch debat tussen natuurfilosofen over de voortplanting en het vinden van een samenhangende verklaring die zowel recht deed aan de gelijkenissen tussen ouders en kinderen als aan de verschillen en onregelmatigheden in de overdracht van gelijkenissen. De Engelse arts William Harvey (1578-1657) wordt traditioneel als de exponent opgevoerd van de experimenteel-wetenschappelijke methode maar de auteurs beargumenteren dat de ontdekking van de bloedsomloop en de rol van het hart hierin veeleer het gevolg was van een doorgedreven theoretische aanpak dan van talrijk uitgevoerde metingen en experimenten. Geleidelijk ontwikkelt de levenswetenschap zich met soms heel spectaculaire sprongen zoals de ontdekking van de fotosynthese door de Nederlandse onderzoeker Jan IngenHousz (1730-1799), de evolutietheorie van Charles Darwin (1809-1882) of de ontdekking van de structuur van DNA door James Watson (1928) en Francis Crick (1916-2004). Het is duidelijk dat biologie tot ver buiten haar disciplinaire grenzen reikt. De verwevenheid met onze opvattingen over mens en maatschappij maakt de biologie tot een integraal onderdeel van de menselijke samenleving. Een mooi voorbeeld is het moderne hersenonderzoek waaruit blijkt dat het oude vraagstuk van de interactie tussen lichaam en geest niet langer als onoplosbaar wordt beschouwd. De verwachtingen zijn groot naar het gedetailleerd ontrafelen van de eenheid van geest, brein en lichaam, en de interactie ervan met anderen en met diverse omgevingsaspecten. Nieuwe neurofysiologische technieken komen in zicht en zullen de maakbare en makende mens steeds meer verenigen.

Het fascinerende aan dit boek is dat het geschikt is voor een breed publiek. De teksten zijn zeer toegankelijk geschreven waarbij het wetenschappelijke niveau wel degelijk heel hoog ligt. De geïnteresseerde leek zal er zijn gading in vinden maar ook de wetenschapper zal er tal van nieuwe en interessante inzichten en beschouwingen in vinden die echt wel een meerwaarde betekenen in vergelijking met de soms te klassieke benaderingen van de biologie.

De vormgeving weerspiegelt de inhoud. De harde kaft is een kunstwerk op zich dankzij de prachtige kleurenafbeeldingen van Ascidiae (zakpijpen) uit een uitgave van de Duitse bioloog Ernst Haeckel die in het boek ook uitgebreid aan bod komt. Binnenin vinden we tal van andere afbeeldingen in kleur of zwartwit. Verder zijn alle bijlagen opgenomen die we van dergelijk boek mogen verwachten: per hoofdstuk een uitgebreide bibliografie, een korte biografie van de 24 auteurs en een persoonsnamen- en trefwoordenregister. De teksten zijn voorzien van noten die op de bladzijde zelf worden toegelicht.

Fascinerend leven biedt een fascinerende kijk op de geschiedenis van de biologie.

Kris Muylle