Grote Broer houdt je in de gaten

1984 – George Orwell – De Arbeiderspers – 261 blz.

George Orwell, het pseudoniem van Eric Arthur Blair(1903-1950) is een van de meest bewonderde Engelse schrijvers van de twintigste eeuw. Hij werd bekend door Animal Farm(Boerderij der dieren) en 1984. Beide boeken zijn een aanklacht tegen het totalitarisme, tegen de staat die geleid wordt door één partij en die zijn burgers, zogenaamd om de veiligheid van het land te waarborgen, continu in de gaten houdt. Een thema dat weer helemaal actueel is, sinds we weten dat onze gedragingen op internet, ons telefoonverkeer en onze bewegingen worden geobserveerd door diverse binnenlandse en buitenlandse spionagediensten.

Orwell schreef het in 1948. Het verhaal speelt zich af in de staat Oceanië, die continu in oorlog is, geleid door de Partij met aan het roer Grote Broer. Wie wil er nou geen grote broer hebben die over je waakt en je beschermt? De leuzen van De Partij zijn: Oorlog is Vrede, Vrijheid is Slavernij en Onwetendheid is Kracht. Alle partijgenoten hebben teleschermen in hun huis of flat waar ze naar kunnen kijken, maar waardoor zij ook kunnen worden bekeken en nooit weten ze wanneer ze bekeken worden of niet.

Hoofdpersoon Winston Smith probeert zich aan de almacht van Grote Broer te ontworstelen. Hij heeft een dagboek gekocht en begint te schrijven over zijn grieven tegen het systeem. In zijn flat is één plek waar hij zich onbespied waant, een soort alkoof die bedoeld was om er een boekenkast in te maken.
Op zijn werk op het ministerie van Waarheid moet hij oude berichten corrigeren. Namen van personen die zijn verdwenen(gevaporiseerd) moeten worden verwijderd, alsof ze nooit bestaan hebben. Voorspellingen die Grote Broer in zijn redevoeringen heeft gedaan en die niet voor 100% zijn uitgekomen moet hij corrigeren. Uit de vervalste geschiedenisboeken zal blijken dat Grote Broer en dus de partij altijd gelijk had.

Het is niet alleen Winston Smith tegen de Partij en Grote Broer. Orwell heeft een liefdesgeschiedenis in het verhaal verweven. Julia, een jonge vrouw die ook werkt op het ministerie van Waarheid, ze heeft een technische functie op de Romanafdeling, wordt verliefd op Winston en ze krijgen een verhouding. Ze vinden een fijne ontmoetingsplek boven een uitdragerij, een plek zonder telescherm, waar ze onbespied met elkaar de liefde kunnen bedrijven.
Orwell schetst een maatschappij waarin de Partij zo machtig is dat bijna niemand zich aan de invloed kan onttrekken. Alleen de Proles, mensen van de sociale onderklasse die zich bezighouden met gokken, zuipen en naar onnozele liedjes luisteren hebben een min of meer vrij leven. Zij worden niet in staat geacht de Partij en zijn leider Grote Broer enige schade toe te brengen door hun totale desinteresse in de politiek.

Hoewel Smith zijn strijd tegen het systeem begint en steun krijgt van Julia en partijbons O’Brien, staat voor hen van te voren vast dat zij zelf niet zullen meemaken dat er een maatschappij zal ontstaan waarin iedereen vrij mag zeggen, denken en doen wat hij wil. Orwells staat lijkt op de oude Sovjet Unie en de andere satellietstaten achter het ijzeren gordijn, vooral op het voormalige Oost-Duitsland. Orwells sombere vooruitzicht dat het generaties zou duren voordat deze staten geleid door communistische partijen zouden verdwijnen is gelukkig niet uitgekomen. Na de val van de muur zijn ze gedemocratiseerd.

China en vooral Noord-Korea komen nu nog het dichtst in de buurt van Orwells staat. Maar ook onze democratisch gekozen leiders waken over ons en houden ons scherp in de gaten. Het aftapprogramma PRISM van de Amerikaanse geheime dienst, waarmee we worden bespioneerd lijkt erg op het gebruik van de teleschermen door de Partij van Grote Broer uit 1984. Nergens zijn we onbespied, zeker niet in ons eigen huis.

Zijn Julian Assange, Bradley Manning en Edward Snowden niet de Winston Smith’s van onze tijd? Ook anno 2013 worden deze klokkenluiders verguisd, vervolgd en opgesloten. Was wat ze deden misdadig of juist noodzakelijk? Is het naar buiten brengen van de waarheid een vergrijp? Ja, zeggen de VS, het brengt onze veiligheid in gevaar. Is het spionagegedrag van de overheid niet misdadig? Orwells roman 1984 heeft nog weinig van zijn zeggingskracht verloren. Het boek levert nog altijd genoeg stof op om over na te denken en over te discussiëren.

Pieter Feller

Ps. Het boek is nog altijd in druk. Alleen jammer dat De Arbeiderspers de oorspronkelijke cover(hier afgebeeld 19e druk uit 1974) heeft aangepast.