Haastige spoed is zelden goed

Het leven is snel genoeg. Twee novellen langs schilderijen van Diederik  Gerlach – Hein van der Hoeven – In de Knipscheer – 147 blz.

Het eerste boek dat Hein van der Hoeven, rond zijn zeventiende van zijn ouders kreeg was De komst van Joachim Stiller van Hubert Lampo, een goed voorbeeld van het magisch realisme, voor welk genre in zekere mate ook de twee novellen van dit boek in aanmerking zouden kunnen komen. De twee novellen nemen de lezer mee terug naar de jaren zestig van de vorige eeuw, maar beschrijven net even meer dan nostalgie. In deze zelfde tijd ‘verkeren’ der schilderijen van Diederik Gerlach, die ook meer laten zien dan alleen de realiteit en dus eveneens tot het magisch realisme gerekend kunnen  worden.

Zeker, de schilderijen en novellen  kunnen goed los van elkaar bestaan. Toch brengen ze je beide terug in een bepaalde sfeer en tijd die aan de uitspraak ‘1+1 is meer dan 2’ recht doen. Nu eens niet een praatje bij een plaatje of andersom maar een soort samensmelting.

De schilderijen van Gerlach bestaan uit twee series van zes, getiteld Mach mal Pause en Eile mit Weile, respectievelijk stammend uit 2014 en 2018. Ze zijn alle twaalf paginagroot in het boek te bewonderen. Deze stukken zijn geschilderd voordat de twee novellen zijn geschreven. Schrijft Van der Hoeven een tekst erbij? Is de tekst inspiratiebron voor de verhalen? De ondertitel blijft vaag door het gebruik van “langs”. Laten we het er voorlopig op houden dat beide dezelfde sfeer treffen. De werken van Gerlach hebben beide een titel die met tijd te maken heeft: “Pause” en “Weile” duiden alle twee op een korte tijdsduur. De onderbreking duurt kort, maar ook als tegenhanger is de haastige periode niet van lange duur. Welke bewoording je ook gebruikt, m.i. komen de muziektermen lentement en presto het dichts in de buurt van een verklaring voor de tijdssfeer in de schilderwerken van Gerlach.

Een tweede opmerking over tijd moet zijn dat de schilderwerken de tijd van de vijftiger en zestiger jaren van de vorige eeuw weergeven. Maakt Gerlach nieuwe herinneringen, zoals sommigen beweren? Is dit magisch realisme? Surrealisme? Soms wordt het werk van Gerlach ingedeeld bij de Neue Leipziger Schule (een nogal vage stroming) maar waar Hans-Werner Schmidt in Malerei aus Leipzig  (2007) toch een zinvolle opmerking maakt:  “Es sind Stimmungsbilder, die eine melancholische Gelassenheit im status quo zeigen“. (Het zijn sfeerbeelden die een melancholische sereniteit tonen in de status quo.) De schilder is tijdelijk deel van zijn voorstelling. Hij wenst er niet aan te ontsnappen, maar wil het de kijker laten zien. Deze zaken komen terug in de novellen van Hein van der Hoeven.

Van der Hoeven moet wel zeer onder de indruk geweest zijn van Gerlachs schilderstukken en heeft in zijn novellen geprobeerd niet alleen dezelfde sfeer te scheppen, maar ook in de thematiek overeenkomsten aan te brengen. De eerste novelle is De Hofmeister-knik. (Eerder, in 2018, al apart in het Duits door de auteur uitgegeven.) Hans Mulder gaat stagelopen bij de fabriek waar de Puch-brommers  worden gebouwd in Graz, Oostenrijk.  Veel brommers zijn bedoeld voor de Nederlandse markt, vandaar een Nederlandse stagiair. Hij wordt er door zijn vader heengebracht. Het verhaal opent in een pensionnetje in Graz, aan de ontbijttafel. Marilyn Monroe is overleden. Er wordt gespeculeerd over de doodsoorzaak.  Ook de directeur van de Puch-fabriek, Hofmeister is bij een ongeluk om het leven gekomen. Hij heeft Hans aangenomen, op voorspraak van Hans zijn moeder, Magda. Zij had haar gezin verlaten en verruild voor de ambassade in Wenen. De neef van Hofmeister is ontwerper bij BMW en heeft te maken met het design van de nieuwe BMW 1500. De afbuiging van de dakstijl wordt de ‘Hofmeister-knik genoemd (titel). Voor Hans  en –  in mindere, onderscheidene mate –  voor zijn vader is het verhaal een zoektocht naar moeder Magda. Tegenstellingen spelen een  belangrijke rol in het verhaal: Hans en zijn moeder tegenover de ambitieloze vader zijn duidelijke tegenpolen. Tegenstellingen die we ook bij Gerlach vinden: tussen bijvoorbeeld de golfende dames en de dreigende onweerswolken.

De tweede novelle Het leven is snel genoeg  kent in principe een zelfde opbouw. Ook hier een zoektocht van jongelingen: Frans Neumann en Adèle Bartelsen uit ons eigen land, maar hun oorsprong ligt in Duitsland. De reis van Frans gaat niet naar de Oostenrijkse Puchfabrieken, maar naar de Duitse VW-Werke in Wolfsburg, waar Adèle werkt. Ook hier komen duidelijke tegenstelling aan bod: Zo rijdt zij in een snelle, hippe Karman Ghia en hij in een simpele oer-Hollandse DAF, want voor hem is het leven snel genoeg. Gaat aan hem ook de snelheid van het Duitse Wirtschaftswunder voorbij? Hij wordt er ten volle in gedompeld.

In  beide novellen verplaatsen we ons naar het verleden de tijd van de Koude Oorlog en grotendeels in Duitsland. Van den Hoeven gebruikt dit gegeven dankbaar om niet alleen de nostalgie te laten zien, maar ook om de nodige spanning op te wekken. Opvallend daarbij is de rol van de vrouw. Nu eens niet in ondergeschikte rol, maar leidend en gecombineerd me een hang naar luxe, slaan ze menig mannelijk onbenul aan de haak! Tijden veranderen! De lezer heeft een moment in het verleden mogen vertoeven, samen met de auteur en Diederik Gerlach. Alleen maar nostalgisch of zit er meer achter?

Kees de Kievid