Het plezier van fossiele resten

Paleontologie – David Bainbridge – vertaling: Erick Vermeulen – Uitgeverij Noordboek – 256 blz.

Paleontologie is een natuurwetenschap die tracht de geschiedenis van het leven op aarde te reconstrueren. Dit gebeurt onder meer door het bestuderen van fossielen. David Bainbridge vertelt in dit prachtig geïllustreerde boek de amper 200 jaar oude geschiedenis van de paleontologie. Een ding is alvast duidelijk: paleontologie is veel meer dan enkel dinosauriërs.

De auteur opent met een beschrijving over hoe hij in zijn jeugdjaren gefascineerd keek naar de grote dinosauriërskeletten maar vooral naar de fossielen van vissen in het Londense National History Museum. Hij merkt op dat fossiele resten de mythologische verhalen van heel wat culturen voedden. In de loop van de zeventiende eeuw groeide langzaam het besef dat fossielen de resten waren van uitgestorven dieren en planten. Bovendien bleek de aarde een plek te zijn die voortdurend veranderde.

Bainbridge neemt het jaar 1800 als startpunt van de paleontologie en bespreekt vervolgens in vier hoofdstukken chronologisch de geschiedenis van deze wetenschap. Ieder hoofdstuk volgt eenzelfde structuur. Na een algemene geïllustreerde uitleg met de hoofdlijnen van de betreffende periode volgen verschillende paginagrote illustraties, foto’s of diagrammen telkens voorzien van uitgebreid commentaar. Deze kwaliteitsvolle kleurenafbeeldingen vormen de blikvangers van dit boek. Soms sluiten ze aan bij de tekst maar meestal staan ze op zichzelf. Tot slot worden per hoofdstuk enkele wetenschappers, kunstenaars of thema’s op de voorgrond geplaatst. De nadruk ligt hier op de Angelsaksische landen. De aandacht gaat niet alleen uit naar dinosauriërs. Ook de resten van zoogdieren, vissen, planten en schelpen komen aan bod naast microfossielen van de mysterieuze conodonten (kegeltanden) en zelfs een schimmel van immense omvang (Prototaxites). Een index sluit het boek af.

Het eerste hoofdstuk bespreekt de opkomst van de paleontologie in de periode 1800 – 1860. Een hoofdrol was hierbij weggelegd voor een vrouw. Mary Anning (1799 – 1847) verzamelde al op jonge leeftijd fossielen om te voorzien in haar levensonderhoud. Ze was een autodidact in biologie en geologie en leerde zelfs Frans om de werken van George Cuvier (1769 – 1832), een van de drijvende krachten achter de paleontologie, te kunnen lezen. In dit eerste tijdperk van de wetenschappelijke paleontologie komen twee biologische theorieën tot ontwikkeling die een grote invloed zullen uitoefenen: de evolutietheorie van Charles Darwin (1809 – 1882) en de natuurlijke selectie van Darwin en Alfred Russel Wallace (1823 – 1913).

De volgende zestig jaar (1860 – 1920) werden gekenmerkt door verdere wetenschappelijke discussies over onder meer de ouderdom van de aarde. In Jena ontwikkelde Ernst Haeckel (1834 – 1919) zijn recapitulatietheorie die stelde dat ieder dier zijn evolutionair verhaal vertelt terwijl het zich in de baarmoeder of ei ontwikkelt. In Amerika woedden de zogenaamde ‘Bone Wars’ tussen Charles Marsh (1831 – 1899) en Edward Drinker Cope (1840 – 1897) die leidden tot de meest productieve periode in de geschiedenis van de fossielenjacht. In 1912 ten slotte publiceerde Alfred Wegener (1880 – 1930) zijn theorie van de continentendrift, een idee dat uiteindelijk net zo belangrijk bleek als evolutie en natuurlijke selectie.

Halverwege de twintigste eeuw veranderde de paleontologie in een onherkenbaar vakgebied. Zeker na de Tweede Wereldoorlog werd de wetenschap steeds meer interdisciplinair. Zo maakte de koolstof-14-datering het mogelijk om fossiele dieren te dateren. In de jaren zestig werden de oudere, arbitraire systemen voor het indelen van dieren vervangen door een nieuw, eenvoudig en bijna wiskundig systeem, de cladistiek. In 1978 volgde de ontdekking dat de massale uitsterving van de dinosauriërs was veroorzaakt door de inslag van een enorm hemellichaam. De ontdekkingen in andere wetenschappen (bv. DNA-onderzoek of beeldvormingstechnieken zoals CT-scans) gekoppeld aan een sterke uitbreiding van het aantal paleontologen wereldwijd zorgen voor een steeds dieper inzicht in de evolutie van het leven op aarde, zo leert het laatste hoofdstuk.

Paleontologie is een prachtig geïllustreerde uitgave die een mooi en boeiend overzicht biedt van deze natuurwetenschap.

Kris Muylle