In licht bevroren – Brigitte de Swart

Biografische fictie over fotografe Emmy Andriesse

Emmy Andriesse (1914-1953) behoort tot de belangrijkste Nederlandse fotografen van de twintigste eeuw. Grote bekendheid, ook internationaal, kreeg ze met de indrukwekkende foto’s die ze tijdens de Tweede Wereldoorlog maakte, onder meer van de hongerwinter in Amsterdam en van de bevrijding. Aangrijpend is bijvoorbeeld de foto die ze maakte van een broodmager jongetje, dat met een pannetje op weg is naar de gaarkeuken. De Universiteitsbibliotheek Leiden verwierf al in 1962 haar nalatenschap, waaronder een groot deel van haar werk. De foto’s zijn hier niet alleen fysiek te zien maar ook online.

Publicaties

Over Emmy Eugenie Andriesse, haar volledige naam, is in de loop der jaren door verschillende auteurs gepubliceerd. Zo verscheen in 1995 van Hripsimé Visser en Flip Bool de monografie Emmy Andriesse 1914-1953 en in 2013 werd van Louise Baring het boek Emmy Andriesse. Hidden Lens uitgebracht. Behalve informatie over het leven van de fotografe wordt in deze uitgaven veel aandacht besteed aan haar werk, veelal ondersteund met een groot aantal foto’s. Aan alle publicaties is onlangs de biografische roman In licht bevroren van journalist/schrijver Brigitte de Swart toegevoegd. In deze roman staat het leven van Emmy Andriesse in de jaren 1940-1945 centraal.

Herinneringen

Het feit dat de roman vooral over de oorlogsperiode gaat, wil niet zeggen dat de lezer niets te weten komt over de jeugd van Emmy Andriesse. In de vorm van herinneringen wordt hiervan een beeld geschetst. Zo keren regelmatig herinneringen terug aan het overlijden van haar moeder, als Emmy pas vijftien jaar is. Enkele tantes ontfermen zich dan over haar, ook omdat haar vader voor zijn werk regelmatig op reis is en bovendien zeer gebukt gaat onder zijn verdriet. Voor Emmy heeft hij niet of nauwelijks aandacht, iets wat ze hem haar verdere leven zal kwalijk nemen. Zelf mist ze haar moeder, met wie ze een goede band had, ook heel erg. Daarbij komt dat in die periode een sterke angst ontstaat om net als haar moeder jong te sterven.

Fotografie

Via herinneringen komt ook haar ontluikende belangstelling voor fotografie aan de orde. Na de middelbare school gaat ze naar de Academie van Beeldende Kunsten in Den Haag, waar ze de opleiding grafische vormgeving doet. Al vrij snel richt ze echter helemaal op de fotografie, die ze later als haar ‘levensader’ omschrijft, ‘het is het enige wat mijn doodsangst kan dempen’. Op de Academie leert ze vele (toekomstige) kunstenaars kennen, van wie een aantal een grote rol in haar leven zal spelen. Allereerst is dat grafisch ontwerper Dick Elffers (1910-1990), die haar geliefde wordt en met wie ze in 1941 trouwt. Daarnaast heeft ze contact met mensen als Cas Oorthuys en zijn vrouw Lydia, Paul Schuitema, Piet Zwart en Meik en Hennie de Swaan.

‘Ontsterd’

In licht bevroren opent met een gebeurtenis uit september 1944. Emmy ligt in bed en realiseert zich wat er is gebeurd. Dankzij een vals persoonsbewijs kan ze zich weer vrij bewegen in Amsterdam: ‘Officieel ben ik geen Jodin meer.’ Van binnen voelt ze zich echter Joodser dan ooit. Ze herinnert zich het vreselijke moment dat Joden verplicht werden om de sterren op hun kleding te naaien. De geslaagde poging om haar te ‘ontsterren’, waarmee ze een zekere vrijheid heeft herwonnen, ervaart ze als relatief.

Anti-Duits

De bezetting van Nederland door de Duitsers heeft haar met afgrijzen vervuld. Alle maatregelen, met name die tegen de Joden, maken haar bang en boos. Ze realiseert zich dat ze zelf als Joodse vrouw ook gevaar loopt. Dat Dick Elffers, die niet Joods is, in die periode met haar wil trouwen biedt haar hoop en troost. Ze wil samen met hem een gezin stichten. Daarbij is ze ook strijdvaardig, ze wil iets doen tegen de bezetters. Samen met Cas Oorthuys en andere vrienden gaat ze het verzet in. Als fotograaf kan ze zinvol werk leveren bij het vervalsen van persoonsbewijzen.

Onderduiken

Op zeker moment moet ze, ondanks haar gemengde huwelijk, toch onderduiken. Een zware tijd breekt aan, ook omdat ze zwanger is. Na de geboorte van zoon Casje, die een groot geluk voor haar is, wordt de spanning groter. Het is in die periode dat ze de charmes van mede-onderduiker Meik niet kan weerstaan. Op zeker moment vertelt ze er Dick over. Meerdere liefdes, het moet kunnen, vindt Emmy. Aan de onderduikperiode komt een einde als ze zelf beschikt over een vervalst persoonsbewijs. Al gauw sluit ze zich dan aan bij De Ondergedoken Camera, een groep collega’s die het dagelijkse oorlogsleven willen vastleggen, de honger en kou, de voedseldistributie, ziekte en dood, enz. enz. En ook dat is gevaarlijk, want buiten fotograferen is ten strengste verboden.

Het einde van de oorlog

Uiteindelijk wordt Nederland bevrijd. Feest alom. Emmy en haar collega’s leggen het vast, net als de terugkeer van gevangenen, het toenmalige antisemitisme, de wederopbouw. Naast haar werk heeft Emmy samen met haar man veel contact met alle bevriende kunstenaars. Vrolijke ontmoetingen, er is toekomst. Toch is het einde van de roman weinig vreugdevol. Het noodlot slaat voor Emmy en Dick namelijk nogmaals toe.

Biografische fictie

Brigitte de Swart volgt in haar roman het leven van Emmy Andriesse zorgvuldig. Namen en gebeurtenissen sluiten aan bij de historische werkelijkheid, wat het resultaat is van gedegen onderzoek. Door dialogen en andere fictieve elementen toe te voegen is echter geen sprake van non-fictie maar van een roman. Een roman die tot het genre van de biografische fictie kan worden gerekend. Alles bij elkaar biedt In licht bevroren een levendig en goed verteld verhaal, dat de lezer volop mogelijkheden biedt om zich in te leven in Emmy Andriesse, in wat haar heeft bewogen, in haar angsten, haar verlangens, haar temperament en eigenzinnigheid, haar strijdbaarheid en politiek bewustzijn, en bovenal haar onstuitbare wil om de – vaak ellendige – wereld om haar heen vast te leggen op de gevoelige plaat, daarbij soms grote risico’s nemend. Het is met name dat aspect dat de rode draad vormt in deze boeiende roman.

Janneke van der Veer

Meer romans