Joden in Brazilië

De sleutel tot het familiegeheim – Luize Valente – Uit het Portugees vertaald door Myriam van Gils en Neeltje Duijn – Nieuw Amsterdam – 288 blz.

Luize Valente is journalist en documentairemaker. Ze is niet van joodse afkomst, maar heeft altijd grote belangstelling gehad voor vraagstukken rondom het jodendom en de diaspora. Samen met Elaine Elger maakte ze de documentaire “A estrela oculta do Sertão” (De verborgen ster van de Sertão, regio in het noordoosten van Brazilië, 2005) over families die waarschijnlijk afstammen van “nieuwe christenen”. Ook maakten de twee dames de documentaire “Caminhos da memória” (2002) over de joden in Portugal ten tijde van de inquisitie.
“Nieuwe christenen” was de naam die gegeven werd aan de joden die gedwongen bekeerd werden tot het christendom ten tijde van de inquisitie in Spanje en Portugal.

Veel van die nieuwe christenen bleven achter de voordeur het joodse geloof trouw, zij werden marranos genoemd. Ik ken marrano als scheldwoord, maar zo komt het noch in de documentaires noch in de roman over, het is bijna een geuzennaam voor hen die zo genoemd worden. Ruim driehonderd jaar later zijn de riten en gewoontes van het joodse geloof nog altijd terug te vinden in de binnenlanden van het noordoosten van Brazilië.

De roman speelt zich af tegen deze achtergrond. De hoofdpersoon is Ana, die werkt voor professor Ethel Mendelstein, een autoriteit op het gebied van de Portugese inquisitie. Door een niet helemaal toevallige ontmoeting met Iona die de professor wilde spreken, gaan Ana en Iona op zoek naar de familiegeschiedenis van Iona. Ze stamt af van marranos en wil graag erkend worden door de orthodox joodse gemeenschap. Die willen/kunnen dat niet zonder haar te onderwerpen aan bekeringsrituelen of reinigingsrituelen. Dat wil Iona niet, ze vindt dat ze joods is en als zodanig erkend moet worden. Maar ze zal naar een joodse rechtbank in Israël of New York moeten gaan om haar zaak te bepleiten. Door bemiddeling van de professor kan dat op korte termijn geregeld worden.

De zoektocht naar de geschiedenis van de familie van Iona brengt Ana en Iona uiteindelijk op het landgoed Estrela, in het binnenland, midden in de sertão. Daar staat een kleine oude kapel, naar later blijkt een verborgen synagoge. Voor Ana, haar vriend de genealoog, haar professor en een archeoloog uit Portugal is dit het ultieme bewijs dat de marranos in het binnenland van Brazilië gewoon hun geloof zijn blijven belijden. Voor Iona is dat het anker in haar familiegeschiedenis. Uiteindelijk leidt het verhaal er toe dat Iona niet naar de joodse rechtbank gaat als ze in New York is.

De roman geeft tientallen voorbeelden van joodse gebruiken die ook door de bewoners van de afgelegen dorpen in acht genomen worden, vaak zonder dat ze zich bewust zijn van de oorsprong van die gewoontes. Gewoontes rondom de dood, de sjabbat, het doden van dieren, het voedsel, enzovoort. De gemeenschappen in die regio zijn ook opmerkelijk endogaam, iedereen is familie van iedereen.
Het gegeven van de roman is buitengewoon interessant, onder andere vanwege de historische gegevens die er in verwerkt zijn. Het verhaal is wel vaak een kapstok om al die gegevens kwijt te kunnen en daardoor een beetje dun af en toe. Maar al met al een heel interessant boek, waard om gelezen te worden!

Denis Stirler

A estrela oculta do Sertão (in het Portugees), geeft een indruk van het noordoosten van Brazilië en het thema van de roman. Dit is deel 1 van 10, de rest staat ook op YouTube
Ook (in het Portugees): Caminhos da memória – trajetória dos judeus em Portugal Parte 1