Kapitalist en drooglegger

Een geniale koopman – Alice Boots & Rob Woortman – Walburg Pers – 351 blz.

Er zijn uit de tijd van de Tachtigjarige Oorlog diverse veel bekendere namen te noemen dan die van Dirk van Os, aan wie de auteurs van deze studie hun nieuwe biografie wijden. Overigens dient direct erbij gezegd dat het boek veel meer behelst dan die biografie. Zo wordt de geboorte van het “moderne kapitalisme” uit de doeken gedaan; wordt de “voorgeschiedenis van de Zuid-Nederlanders in Antwerpen” onderzocht, “fundamenteel voor de vernieuwingen die immigranten op financieel gebied in Amsterdam introduceerden”. Door de broer van Dirk, Hendrik, in de biografie te betrekken wordt ook de culturele kant van de invloed van de Antwerpenaren op Amsterdam aangetoond. Andere duidelijke bevindingen in het boek betreffen ten eerste de conclusie dat het voor Noord-Nederland kenmerkende calvinisme zijn beslag kreeg in Antwerpen en dat de “Antwerpse kooplieden door de Amsterdammers met argwaan werden bekeken, maar dat hun kapitaal welkom was”.

Tot slaaf gemaakten waren goedkope arbeidskrachten

Aan thema’s in verband met de levensloop van Dirk van Os is in dit boek geen gebrek! De auteurs maken echter duidelijk dat in die tijd “het geloof, de moraal en het gedrag van de zeventiende-eeuwer ingrijpend verschilde van dat van de hedendaagse mens”. Veel roemrijke zaken uit die tijd worden nu met andere (meestal afkeurende) ogen gezien. Het was volgende de auteurs een tijd waarin het eigen belang voorop stond en, als ander voorbeeld, het nepotisme heel gewoon werd gevonden. In die geest moet ook deze biografie gelezen worden. De (vroege) geschiedenis van de VOC met bijkomende geweldsdaden en ons slavernijverleden krijgen terecht grote aandacht. Naar aanleiding van het eerste merken Boots en Woortman op dat de VOC als beginnend kolonisator kan worden beschouwd. De slavernij was gebaseerd op het verkrijgen van goedkope arbeidskrachten. “Een man als Dirk van Os doet er alles aan de arbeidskosten waar mogelijk te drukken, waarbij een kille en ongeïnteresseerde houding naar de betrokken slachtoffers van die uitbuiting als vanzelfsprekend wordt ervaren.” De auteurs noemen dit “de keerzijde van de ontwikkeling”. Dit is daarmee waarschijnlijk de eerste biografie van personen uit die tijd die de nieuwe kijk op de Gouden Eeuw laat zien. Dirk van Os is bij deze zaken vaak lange tijd ‘onzichtbaar’.

Geboren Antwerpenaar

Zijn persoon en werk zijn echter zo belangrijk dat de rest van deze studie wel degelijk hemzelf scherp op de korrel neemt. Van Os is een geboren Antwerpenaar, hoewel zijn vader in Den Bosch is geboren en daar ook langere tijd heeft gewoond. Over zijn tijd in Antwerpen is weinig bekend, behalve dat hij al spoedig hoger op kwam door zijn ijver en inzicht. Na de val van Antwerpen in 1585 trekken heel veel Vlamingen naar het noorden. Zij nemen veel kennis kapitaal en netwerken mee. Onder hen bevindt zich ook de zakenman Dirk van Os. Hij gaat wonen aan de Nes. In het begin houdt hij zich voornamelijk bezig met de graanhandel in het Oostzeegebied, samen met andere gevluchte Antwerpenaren. Al snel gaat hij zich bemoeien met zaken waar meer risico’s aan verbonden zijn.

Bedrijf met aandelen

Het waren veelal initiatieven van de Zuid-Nederlanders om compagnieën op te richten die zich bezig hielden met de handel op de Oost en later de West. Zij brachten meestal ongeveer de helft op van het kapitaal dat daarvoor nodig was. Raadpensionaris Johan van Oldenbarnevelt vond dat er te veel concurrentie tussen de compagnieën bestond, wat de winst drukte. Om betere resultaten te behalen dwong hij ze als het ware te fuseren. Hieruit ontstond in 1602 de VOC. Nu komt Dirk van Os duidelijk voor het voetlicht: hij behoorde tot de oprichters en de oprichting vond zelf in zijn huis plaats. Dirk was ook een van de Heeren XVII, het hoogste bestuurscollege van de VOC. De auteurs bespreken het succes van het eerste monopolistische bedrijf met aandelen, die alle ingezetenen van de Republiek konden kopen, op indringende wijze de rol van Van Os in het middelpunt stellend. Van Os was namelijk niet alleen investeerder en bestuurder. Zijn brein bracht diverse innovaties te weeg en wat belangrijk bleek was, dat hij de termijnhandel van de aandelen in rustiger vaarwater bracht. De opbrengsten daarvan wist hij op uitmuntende wijze in te zetten.

Drooglegging van de Beemster

Dirk van Os laat zijn blik vallen op de Beemster. Hij meent dat drooglegging van grote betekenis kan zijn voor de landbouw en als neveneffect plaats kan bieden aan landgoederen van welgestelden. In 1607 geeft de Staten van Holland en West-Friesland hem samen met Willem Usselincx en Jacob Poppen toestemming voor het plan, waarbij voor Jan Adriaanszoon Leeghwater een adviserende en opzichtersrol wordt toebedeeld. Ondanks de tegenslag van een dijkbreuk werd de drooglegging een groot succes. Voor de financiering wordt wederom gebruik gemaakt van aandelen, maar nu wordt mede rekening gehouden met de mogelijkheid dat die in waarde kunnen vermeerderen. Dit nieuwe inzicht kunnen we gerust het begin noemen van de huidige economie. Dirk heeft er nog niet genoeg van en neemt ook het initiatief van de inpoldering van het Purmermeer.

Tenslotte

En dan zijn we nog vergeten Van Os te noemen als centraal personage bij de oprichting van twee vernieuwende organisaties: de Wisselbank en de Amsterdamse Bank van Lening. Op de gevel van de ingang aan de Oudezijds Voorburgwal staat nog steeds een gedicht van Balthazar Huydecoper te lezen:

“…Geef pand, ik geef u geld. waarom zoude ik u borgen?

Of is ’t u niet genoeg dat gy van ’t mynen teert?

Maart eyst gey u pand terug, zo dient ge in tyds te zorgen

Dat my myn hoofdsom, met de rente wederkeert …”

Er valt veel te genieten van dit boek, liefst in hapklare brokken en niet in een adem. De stijl is vloeiend en aangenaam, de illustraties beperkt, maar zinvol. Veel uit deze biografie zou de bron kunnen zijn voor nadere studie, waaraan de helaas te vroeg overleden medeauteur Rob Woortman niet meer kan bijdragen.

Kees de Kievid