Literair hoogtepunt
Machten der duisternis – Anthony Burgess – Vertaling: Paul Syrier – Van Oorschot – 751 blz.
Machten der duisternis begint met een ijzersterke openingszin die je meteen nieuwsgierig maakt naar de rest van het verhaal. De eenentachtigjarige schrijver Kenneth Toomey, hoofdpersonage van dit boek ligt in bed met zijn schandknaap (de knaap is wel 35 jaar) als zijn bediende Ali komt zeggen dat de aartsbisschop van Malta hem wil spreken. Nou zijn er genoeg schrijvers die een mooie of pakkende openingszin kunnen schrijven, maar de kunst is om het niveau van zo’n zin gedurende een heel boek vast te houden. Burgess doet dat in Machten der duisternis en dus kunnen we gerust spreken van een hoogtepunt in de wereldliteratuur. Je kunt wel blijven citeren uit dit boek dat bol staat van de pakkende zinnen die je met verwondering leest en je ook vaak aan het lachen zullen maken.
“Ik bleef nog even liggen, naakt, vlekkerig, vaalbleek, uitgemergeld, een sigaret rokend die postcoïtaal had moeten zijn maar het niet was.”
Burgess is bekend geworden met zijn boek A Clockwork Orange dat is verfilmd door Stanley Kubrick, maar Machten der duisternis (Earthly Powers), dat in 1980 verscheen wordt toch gezien als zijn beste boek. Het is dan ook raadselachtig dat het 37 jaar na het verschijnen in het Engelse taalgebied pas op de Nederlandse markt is uitgebracht. Machten der duisternis is een lijvige roman en misschien heeft dat uitgeverijen tegengehouden. Het is een hele investering en een risico om een boek van 750 bladzijden uit te brengen, maar Van Oorschot durfde het aan.
Machten der duisternis bestrijkt een groot deel van de twintigste eeuw, namelijk van 1910 tot 1970. Burgess schuift de grote historische gebeurtenissen perfect in zijn roman. Kenneth Toomey is een schrijver van niet erg hoogstaande boeken en toneelstukken. Hij is katholiek en homoseksueel en worstelt met zijn geaardheid en met zijn geloof. Van dat geloof komt hij niet zomaar los, want iemand die hij steeds op zijn pad vindt, is zijn schoonbroer, de monseigneur Carlo Campanati. Toomey’s zus Hortense is getrouwd met Domenico Campanati, Carlo’s broer. Er is nog een broer Raffaele Campanati die in Amerika woont. Don Carlo Campanati is het prototype van de smulpaap, verzot op copieuze maaltijden en exquise wijnen. Toomey komt hem op tal van plekken op de wereld tegen, van Azië tot de VS en in Europa o.a. in Frankrijk en Italië.
“Het kostte een hoop, maar Don Carlo was er goed voor. Wat de drank betreft begonnen we met een champagnecocktail, vervolgden met een goede Chablis en een uitstekende Chambertin, dronken verfrissende Blanquette de Limoux bij het dessert, een eindigden met een aanvaardbare Armagnac in flutes, niet in wijnglazen. Don Carlo at met zweetdrijvende concentratie maar nam, toen we bij het sorbet aankwamen, de tijd om het charmante belle époque-decor in zich op te nemen.”
Don Carlo schopt het tot paus (Gregorius XVII) en als hij is overleden, worden er pogingen ondernomen om hem heilig te verklaren. Vandaar dat het boek begint met het bezoek van de aartsbisschop van Malta aan Kenneth Toomey. Toomey is namelijk lang geleden getuige geweest van een wonderbaarlijke genezing waarbij Don Carlo betrokken was. Toen Toomey en Don Carlo in Amerika waren – we spreken over de gangstertijd, jaren dertig – om de stervende broer Raffaele bij te staan, heeft Don Carlo een doodzieke jongen ‘genezen’. Als Toomey en Don Carlo in het ziekenhuis zijn, horen ze een jongen kermen.
“Het kind was ongeveer zes jaar oud, Kaukasisch, zoals ze hier zeiden.”
De jongen heeft meningitis en lijkt ten dode opgeschreven.
“Vervolgens beroerde hij [Don Carlo] beide slapen van het kind in een soort ritme dat overeenkomt met de cadans van de woorden die zijn lippen vrijwel geluidloos vormden. De ogen van het kind sloten zich in grote vermoeidheid en zijn armen zakten traag langs zijn zijden in de beenderloze slapheid van afmatting.”
Toomey is de enige getuige van dit optreden en als later de jongen genezen blijkt, kan dit worden uitgelegd als een wonder. Genoeg om paus Gregorius XVIII op weg te helpen naar zijn heiligverklaring. Toomey moet deze wonderbaarlijke genezing voor de aartsbisschop van Malta op schrift stellen. Er zit wel een naar luchtje aan het geval, want de genezen jongen ontpopte zich later tot een kwaadaardige sekteleider die zijn volgelingen zelfmoord liet plegen.
Machten der duisternis, met als prachtige cover een schilderij van Francis Bacon van paus Innocentius, is een heel gelaagd boek. Anthony Burgess toont zijn grote eruditie in tal van onderwerpen, zoals beeldende kunst, literatuur, geschiedenis en muziek. Burgess vervlecht op weergaloze wijze de geschiedenis van de twee families, Toomey en Campanati met de wereldgeschiedenis. Kenneth Toomey’s moeder sterft bijvoorbeeld tijden de grote griepepidemie in 1919 en de moeder van Don Carlo, Concetta Campanati probeert zelfs SS-chef Heinrich Himmler te vermoorden, maar Toomey houdt haar tegen. Zo is Machten der duisternis een magistraal samenstel geworden van feit en fictie. Een meesterwerk dat elke literatuurliefhebber gelezen moet hebben.
