Op de vlucht voor de Nazi’s

De nacht in Lissabon – Erich Maria Remarque – Cossee – 256 blz.

Het is 1942. Op de Taag, in Lissabon, ligt een passagiersschip gereed voor vertrek naar New York. Terwijl het laat op de avond nog wordt volgestouwd met proviand en vracht, staat een man op de kade zich te verbijten. Het schip is voor hem en zijn vrouw de laatste mogelijkheid om Europa te ontvluchten en zo hun leven te redden. Maar geld voor tickets heeft hij niet, evenmin als visa voor de Verenigde Staten. Dan wordt hij aangesproken door een Duitser, die hem vraagt of hij twee biljetten voor de overtocht wil hebben. Gratis. De enige voorwaarde die de onbekende man stelt is dat hij hem gedurende deze nacht gezelschap houdt en zijn verhaal aanhoort. Zodra hij ziet dat de tickets echt zijn, gaat hij op het voorstel in. Wat volgt is een bloedstollend relaas, verteld tijdens een tocht langs bars en nachtcafés.

De onbekende man stelt zich voor als Josef Schwarz. Enkele jaren eerder is hij voor zijn eigen veiligheid Duitsland ontvlucht en naar Parijs getrokken. Schwarz is niet zijn echte naam, maar die van een Oostenrijkse emigrant die in Parijs stierf en hem zijn paspoort naliet. Met die nieuwe identiteit besluit hij in 1939, na vijf jaar ballingschap, terug naar Duitsland te reizen om zijn vrouw Helen te bezoeken. Dat is niet zonder risico’s, en als hij wordt opgepakt betekent dat hoogstwaarschijnlijk het einde voor hem én haar, maar hij voelt dat de oorlogsdreiging toeneemt en is bezorgd om zijn vrouw. Het lukt hem via Zwitserland en Oostenrijk Duitsland binnen te komen en zijn woonplaats Osnabrück te bereiken. Het weerzien is na vijf jaar scheiding wat onwennig, ook omdat ze zich realiseren dat Schwarz voor zijn eigen veiligheid maar heel kort kan blijven. Tot zijn verrassing besluit Helen haar leven in Duitsland op te geven en met hem mee terug te gaan naar Parijs. Dat maakt hem een gelukkig man. Al zal hij in de maanden daarna langzaamaan ontdekken dat er een andere, trieste reden is waarom zij met hem meeging.

In Parijs beleven ze samen een relatief zorgeloze tijd. Ze zijn nu beiden gedwongen emigrant, omdat ook Helen wordt gezocht. Haar broer, Obersturmbannführer en overtuigd partijlid, kan de schande dat zijn zus is gevlucht niet aan en zet met hulp van zijn contacten de jacht op haar in. Wanneer dan de oorlog daadwerkelijk uitbreekt, worden Schwarz en Helen als staatsvijandige elementen gescheiden van elkaar in Franse interneringskampen opgesloten. Daaruit weten ze te ontsnappen, waarna een dolle en gevaarlijke vlucht richting Lissabon begint.

Erich Maria Remarque was zelf ook een gedwongen emigrant. Zijn in 1929 verschenen boek Im Westen nichts Neues, dat zich afspeelt in de loopgraven van de Eerste Wereldoorlog, had een enorm succes. In 1933 werd het echter door de Nazi’s verboden en belandde het op de brandstapel. In 1938 verloor hij bovendien zijn Duitse staatsburgerschap. Omdat hij die ontwikkelingen al zag aankomen, was hij in 1932 naar het veilige Zwitserland gevlucht, vanwaar hij in 1939 naar de Verenigde Staten doorreisde.

Die ervaringen klinken door in De nacht in Lissabon. Ze geven het verhaal een sterk gevoel van authenticiteit. Remarque benut de door hem gekozen vertelstructuur om het relaas van Schwarz regelmatig te onderbreken voor een gedachtewisseling of discussie tussen de beide mannen. Dat biedt ruimte voor beschouwelijke momenten en geeft het verhaal diepte. Die passages laten ook zien dat voor Remarque zelf de verwerking van het onderwerp zoveel jaar na dato – hij schreef het boek omstreeks 1960 – nog niet was afgesloten.

Die lijn kan je helaas ook doortrekken naar nu. Dictaturen, onderdrukking en vluchtelingen beheersen nog dagelijks ons nieuws. Het is van alle tijden en raakt iedereen. Ik vind het een mooie gedachte dat Remarque ook dát in dit verhaal tot uiting laat komen. De verteller heet Josef Schwarz, maar eigenlijk ook niet omdat hij die identiteit en het bijhorende paspoort van een ander overnam. De man die met dat paspoort de boot naar New York zal nemen heet dan ook Josef Schwarz, maar opnieuw eigenlijk niet. Van beiden kennen we de echte naam niet. Van beiden laat Remarque ook in het midden waarom ze Duitsland moeten ontvluchten. Het zou iedereen kunnen zijn, en om welke reden dan ook.

Peter van der Ploeg

Andere recensies

De Franse boekenbrigade – Janet Skeslien Charles – Vertaling: Mieke Trouw-Luyckx – Luiting – Sijthoff – 350 blz. Het is waarschijnlijk niet zo bekend dat ruim honderd jaar geleden de bibliotheken in de wereld bijna uitsluitend gericht waren op volwassenen. En dan ook nog...
Lees verder Categorie: Historische roman
| Reageer!
Flubbertje Flip – Tosca Menten – Illustraties: Marijn van Wateren – Van Goor – 176 blz. Op de omslag van dit boek staat “Vrolijke verhalen (en soms een beetje vies)” en daar ben ik het helemaal mee eens. De verhalen zijn heerlijk om te...
Lees verder Categorie: Kinderboeken
| Reageer!
Joost de Vries – Hogere machten – Prometheus – 320 blz. De auteur heeft al drie romans (en de verhalenbundel Rustig aan, tijger) op zijn naam staan: Clausewitz, De republiek (winnaar van de Gouden Boekenuil) en Oude meesters. Kenmerkend daarin is zijn driestheid, ironie en humor. Hij...
Lees verder Categorie: Literatuur, Roman
| Reageer!